Tamaki chekishga qarshi kurashda Shvetsiya alohida o‘rin tutadi. Bu chekish ustidan to‘liq g‘alaba qozonish arafasida turgan dunyodagi birinchi davlatdir: u yerda katta yoshli aholining 5% dan kamrog‘i muntazam ravishda sigaret iste’mol qiladi. Bu yutuq ortida o‘nlab yillar davomida olib borilgan chuqur o‘ylangan davlat siyosati, ilmiy yondashuv va tamaki iste’molidan zararni kamaytirishning yangi texnologiyalariga dadil ochiqlik turibdi.
Faqat taqiqlash va soliqqa tortishga e’tibor qaratgan aksariyat mamlakatlardan farqli o‘laroq, Shvetsiya zararni kamaytirishga e’tibor qaratdi — nikotindan butunlay voz kechishga tayyor bo‘lmagan odamlarga kamroq zararli muqobillar taqdim etiladi. Bular snus ham, nikotinli ignalar ham, zamonaviy elektron isitish qurilmalari hamdir. Asosiy omil — yonishning yo‘qligi, demak, zaharli moddalarning asosiy manbai yo‘qligi. Bu haqda “Ikki mamlakat tarixi. Smoke Free Sweden tashabbusi tomonidan yaqinda e’lon qilingan “O‘zbekiston va Shvetsiyaning chekishga qarshi kurashda qanday oldinga siljishi haqida qiyosiy tadqiqot”.
Natijalar hayratlanarli: 2008-yildan 2024-yilgacha Shvetsiyada chekuvchilar ulushi 15% dan 5,3% gacha kamaydi. Shu bilan birga, tamaki iste’moli natijasida kelib chiqadigan kasalliklardan o‘lim darajasi Yevropada eng past ko‘rsatkichlardan biri hisoblanadi. Shvetsiya zararni kamaytirish nafaqat nazariya, balki amaliyotda ham ishlayotganining jonli isboti bo‘ldi. Eng muhimi, bu iqtisodiy jihatdan o‘zini oqlaydigan yo‘l: sog‘liqni saqlash xarajatlari kamayadi, mehnat unumdorligi oshadi, kamroq odamlar halok bo‘ladi.
O‘zbekiston bilan kontrast keskin. Bugungi kunda mamlakatdagi har beshinchi erkak chekadi. Shu bilan birga, nosvoy keng tarqalgan bo‘lib qolmoqda — tarkibida zaharli va kanserogen moddalar bo‘lgan eng xavfli tutunsiz tamaki mahsulotlaridan biri. Uni qariyb 2,5 million kishi iste’mol qiladi. Uning sog‘liqqa yaqqol tahdidiga qaramay, mamlakatda nosvoy bo‘yicha na samarali nazorat, na ma’rifiy ishlar, na ilmiy tadqiqotlar deyarli yo‘q. Bundan tashqari, 2024-yildan boshlab O‘zbekistonda tamaki iste’molining xavfli shakllariga muqobil bo‘lishi mumkin bo‘lgan mahsulotlar — nikotinli o‘rgimchaklarning qonuniy aylanishi butunlay taqiqlandi.
Smoke Free Sweden xalqaro ekspertlarining ta’kidlashicha, muqobillarni taqiqlash to‘g‘ridan-to‘g‘ri noqonuniy bozorning o‘sishiga, kontrafakt mahsulotlarning tarqalishiga va oxir-oqibat hayotlarni saqlab qolish imkoniyatlarining yo‘qolishiga olib keladi. Tahlilchilarning hisob-kitoblariga ko‘ra, agar O‘zbekiston o‘z yondashuvini qayta ko‘rib chiqib, tartibga solishning ilmiy asoslangan usullarini, jumladan, zararni kamaytirish mahsulotlarini qonuniylashtirish va nazorat qilishni joriy etsa, 2060-yilga borib yarim milliongacha odamning hayotini saqlab qolish mumkin.
Har qanday yoshda chekishni tashlash umr ko‘rish davomiyligini uzaytirishga yordam beradi va xavf darajasi past bo‘lgan mahsulotlarga o‘tish an’anaviy nikotin o‘rnini bosuvchi terapiyaga qaraganda deyarli ikki baravar samaraliroqdir. To‘liq ko‘rinish uchun hali ham sog‘liqqa zararni kamaytirish strategiyasining ijobiy ta’siri bo‘yicha uzoq muddatli tadqiqotlar zarur bo‘lsa-da, bugungi kunda kelajakdagi kasalliklarning biomarkerlari bo‘yicha tadqiqot natijalari umid baxsh etadi.
Ilmiy jamoatchilik allaqachon nikotinning o‘zi o‘limning asosiy sababi emas degan xulosaga kelgan. Asosiy zararni yonish mahsulotlari — smolalar, is gazi va tamaki yonganda hosil bo‘ladigan boshqa zaharli birikmalar keltiradi. Nikotin yonmasdan yetkazib beriladigan zamonaviy mahsulotlar sog‘liq uchun zararni 90-95 foizga kamaytirishi mumkin. Ammo ular chekishga qarshi kurashning haqiqatan ham samarali vositasiga aylanishi uchun davlat tomonidan tan olinishi, tartibga solinishi va ma’rifat kerak.
O‘zbekiston oldida muhim tanlov turibdi: iste’molchilarni zaharli yoki noqonuniy mahsulotlar bilan yolg‘iz qoldirib, qat’iy taqiqlar siyosatini davom ettirish yoki xavf va imkoniyatlarni hisobga oladigan muvozanatli yondashuvga o‘tish. Bu nikotinga qaramlikni rag‘batlantirishni anglatmaydi — bu haqiqatni tan olish va boshqa mamlakatlarda allaqachon o‘z samaradorligini isbotlagan yechimlarni taklif qilishni anglatadi.
Bugungi kunda O‘zbekiston oldida sog‘liqni saqlash tizimini yaxshilash, hayot sifatini oshirish va erta o‘limni kamaytirish vazifasi turgan bir paytda, muvaffaqiyatli xalqaro amaliyotlarni o‘zlashtirish muhim ahamiyatga ega. Va Shvetsiya tajribasi eng ishonchli dalillardan biridir.
Shvetsiya yo‘lini takrorlash uni birma-bir ko‘chirish degani emas. Bu zararni kamaytirish tamoyillarini mahalliy voqelikka moslashtirish, regulyatorlar, shifokorlar, ilmiy hamjamiyat va biznes o‘rtasida muloqotni boshlash, tadqiqotlarga sarmoya kiritish va nikotinning o‘ziga emas, balki uning eng halokatli shakllariga qarshi kurashishni anglatadi. O‘zbekiston nafaqat chekuvchilar sonini kamaytirishi, balki butun mintaqaga o‘rnak bo‘lishi mumkin.
