Yevropaning eng ko‘p chekuvchi mamlakati — 17 million chekuvchi bo‘lgan Germaniyada zararli odat o‘limning asosiy sabablaridan biri bo‘lib qolmoqda: har yili 100 mingga yaqin odam. Prohibition Does Not Work xalqaro tashkilotining hisobotida mualliflar fuqarolarga zararli odatga qarshi kurashishda yordam berish davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishi bo‘lishi kerakligini ta’kidlaydilar.
Shu bilan birga, chekuvchilar uchun tutunsiz alternativalardan biri bo‘lgan nikotin o‘rgimchaklariga nisbatan tanlangan taqiq siyosati vaziyatga yordam bermadi, aksincha, talabni “soyaga” o‘tkazdi va chekishni kamaytirish jarayonini sekinlashtirdi.
Texnologik taraqqiyot katta yoshli chekuvchilarga yana bir vositani berdi — og‘iz orqali iste’mol qilish uchun tutunsiz nikotinli mahsulotlar. Ko‘pgina mamlakatlarda nikotin o‘rgimchaklarining paydo bo‘lishi chekish darajasining pasayishi bilan bir vaqtga to‘g‘ri keldi: odamlar kamroq zararli va nazorat qilinadigan muqobilga ega bo‘lganda, ba’zilar haqiqatan ham an’anaviy chekishni tashlaydilar. Shu bilan birga, Germaniyada boshqa yo‘l tanlandi: 2021-yilda o‘rgimchaklar amalda qonuniy muomaladan chiqarilib, “oziq-ovqat mahsulotlari”ga tenglashtirildi. Natijada noqonuniy bozor gullab-yashnadi, xaridorlarning sifati va yoshini nazorat qilish nolga teng bo‘ldi va chekuvchilarning ulushi, aslida, qotib qoldi.
Shu bilan birga, progressiv tartibga solinadigan mamlakatlar teskari dinamikani ko‘rsatmoqda. Mutaxassislar Shvetsiya va Chexiyani namuna sifatida ko‘rsatmoqda: 2022-yilda nikotin o‘rgimchaklari uchun xavfga mutanosib qoidalar joriy etilgandan so‘ng, Chexiya chekish darajasining 30% dan 23% gacha (2020-2023) pasayganini ko‘rsatdi va Germaniyani ortda qoldirmoqda. Buyuk Britaniyada elektron sigaretalar va o‘rgimchaklardan foydalanishning o‘sishi fonida bu ko‘rsatkich 15,8% (2016) dan 11,9% (2023) gacha kamaydi. Maqola mualliflari quyidagi qonuniyatni keltirib o‘tadi: nazorat va shaffof qoidalar taqiqlardan ko‘ra yaxshiroq ishlaydi.
O‘zbekistonda ham 2024-yil may oyida nikotin o‘rgimchaklari va snyus savdosi taqiqlandi, shu sababli bozor soyaga aylana boshladi. Xronika muntazam ravishda noqonuniy aylanmaga chek qo‘yish to‘g‘risidagi xabarlar bilan to‘ldirib borilmoqda: masalan, sentyabr oyi oxirida Toshkent shahrida Iqtisodiy jinoyatlarga qarshi kurashish departamentining Yangihayot tumani bo‘limi xodimlari poytaxtlik fuqaroning uyida noqonuniy olib kirilgan va sotish uchun mo‘ljallangan umumiy qiymati 644,2 million so‘mlik 6940 o‘ram kontrabanda snuslarini aniqladi. Holat yuzasidan Jinoyat kodeksining “Etil spirti, alkogol va tamaki mahsulotlarining qonunga xilof muomalasi yoki ularni ishlab chiqarish” moddasi bilan jinoyat ishi qo‘zg‘atilgan. Olib qo‘yilgan mahsulotning juda katta miqdorini hisobga olgan holda, ayblanuvchi 7-12 yilgacha ozodlikdan mahrum etilishi mumkin.
Shu bilan birga, O‘zbekiston ichki bozorida nosvoy hali ham keng tarqalgan. Uning ishlab chiqarilishi hech kim tomonidan nazorat qilinmaydi, sanitariya me’yorlari e’tiborga olinmaydi, zararli moddalarni kamaytirish yoki xavfsiz tarqatishni tashkil etish mumkin emas. Nosni muntazam iste’mol qilish og‘iz bo‘shlig‘i shilliq qavatining yallig‘lanishi va stomatit, oshqozon-ichak kasalliklari, allergik, nevrologik va teri reaksiyalari, bepushtlik xavfi, qon aylanish tizimi, jigar, buyrak va nafas olish yo‘llari kasalliklari, mumkin bo‘lgan aritmiyalar va hatto miokard infarkti bilan bog‘liq; saraton va qandli diabet xavfi ortadi.
Qonuniy, tartibga solinadigan tutunsiz muqobillarning taqiqlanishi fonida bu xavf paradoksini keltirib chiqaradi: xavfli va nazorat qilinmaydigan mahsulot mavjud bo‘lib qoladi, nazorat qilinadigan yechimlar esa soyaga aylanadi.
Hisobot mualliflari o‘zbek talabi manzarasini nemis talabi bilan taqqoslaydi. O‘zbekistonda IPSOS (2024) so‘roviga ko‘ra, foydalanuvchilarning 66 foizi sog‘lig‘i bilan bog‘liq sabablarga ko‘ra — sigaret iste’molini kamaytirish yoki butunlay tashlash uchun o‘rgimchaklarga murojaat qilgan; 36 foizi taqiq qo‘yilsa, sigaretga qaytishini, yana 20 foizi qora bozordan sotib olishini aytdi. Respondentlarning 74 foizi o‘rgimchaklar mamlakatda chekish darajasini pasaytirishga yordam beradi, deb hisoblaydi. Shu bilan birga, ularning yarmidan ko‘pi chekish kabi zararli deb noto‘g‘ri o‘ylaydi — bu aholining xabardorligini ta’minlashdagi kamchiliklarni ko‘rsatadi. Va deyarli uchdan ikki qismi to‘liq taqiqlashni emas, balki yosh cheklovlariga qat’iy rioya qilgan holda kamroq zararli muqobillarni qo‘llab-quvvatlashni yoqladi — bu yondashuvni 59% qo‘llab-quvvatladi.
Mutaxassislar oddiy va noqulay xulosaga kelishdi, Germaniya sharhi ham shunga undamoqda: mahsulot kulrang zonaga kirganda, davlat xaridorlarning sifati va yoshi ustidan nazoratni yo‘qotadi, soliq tushumlarini yo‘qotadi va chekish darajasi pasaymaydi. Mualliflarning fikricha, sifat va markirovkaning aniq standartlari, yoshni tekshirish, mas’uliyatli muloqot va ma’rifat, sog‘lom turmush tarzini targ‘ib qilish — aynan shular chekishning pasayishini tezlashtirish, kelajakda sog‘liqni saqlashga tushadigan yukni kamaytirish va pulni soyadan qonuniy sektorga qaytarish imkonini beradi.
