Ўзига зарар етказадиган одамлар буни турли сабабларга кўра қилишлари мумкин, жумладан:
Ҳиссий оғриқни йўқотиш: Жисмоний оғриқ ҳиссий азоблардан вақтинча чалғитиши мумкин.
Ҳиссий назорат: Ўз-ўзига зарар етказиш сизнинг аҳволингизни назорат қилишнинг бир усули бўлиши мумкин.
Ички оғриқни ифодалаш: одамлар сўз билан ифода эта олмайдиган ҳиссий азобларни ифодалаш учун жисмоний оғриқдан фойдаланишлари мумкин.
Ўзингизни жазолаш: Баъзи одамлар кучли айбдорлик ёки уят ҳиссини туяди ва ўзини жазолаш усули сифатида баданига зарар етказишдан фойдаланади.
Диққат ёки ёрдам сўраш: Баъзида одам ўз дардини бошқаларга етказишнинг бошқа усулларини кўрмаса, «ўзига зарар етказиш» орқали ёрдам сўраши мумкин.
Шунингдек, тиббий психологларнинг тадқиқотлари шуни кўрсатадики, ўз-ўзига зарар келтирадиган одамлар асосан ўсмирлардир. Тенгдошлари, ота-оналари билан мулоқот қилишда муаммоларга дуч келган ёпиқ қизлар ва ўғил болалар ўзларининг ташқи кўринишидан норози ва диққатпаз-депрессив бузуқликка мойил.
«Ўзига зарар етказиш» кўп омилли синдромдир, аммо унинг ривожланишининг барча сабаблари ҳозирги шароитларнинг салбий ижтимоий-психологик коннотацияси билан бирлаштирилган:
Носоғлом оилавий муносабатлар: жисмоний жазодан олинган ноаниқ шикоятлар, тажовузкор муносабатлар, ота-оналар томонидан тўлиқ назорат, қариндошлар билан низолар.
Жисмоний ёки жинсий зўравонлик: бола ёрдам сўрашдан қўрқади ёки хижолат тортади, шунинг учун у барча нафратни ўз танасидан чиқаради.
«Дўстлар» ўртасидаги безорилик, низолар.
Психотравматик ҳодисалар: яқин кишининг ўлими, жиддий жанжал, ажралиш.
Бундан ташқари, ўзини паст баҳолайдиган, когнитив диссонанс ва инфантилизмга эга одамлар хавф гуруҳига киради.
Нима учун бу айни пайтда долзарб?
Интернет ҳам ўз таъсирини намоён қилмоқда. Ўз-ўзига зарар етказиш ҳақидаги маълумотлар фотосуратлар ва видеолар кўринишида тарқатилади, бу эса ёшлар ўртасида романтика ёки нормаллашувга ёрдам беради. Шунингдек, замонавий дунё юқори талабларни қўяди ва юқори даражадаги стрессни келтириб чиқаради, айниқса ўсмирлар ва ёшлар ўртасида, интернетдан ташқарида эътибор етишмаслиги туфайли, бу маълумотни жуда ҳурмат билан қабул қилишади, шундан сўнг бу ҳодисалар депрессия ва диққатпазликка сабаб бўлади.
Болалар ва ҳатто ўсмирларнинг руҳий саломатлиги учун жавобгарлик ота-оналар ва васийларнинг елкасида қолади. Ушбу белгиларга асосланиб, сиз болангиз ўз-ўзига зарар кўраётганига шубҳа қилишингиз мумкин:
изоляция;
асабийлашиш;
махфийлик;
кийимдаги қон доғлари;
ҳаммомга тез-тез ташриф буюриш (эшик қулфланган);
мактабда қатнашмаслик;
ёпиқ кийим кийиш.
Бундан ташқари, шикастланиш бошқа йўллар билан содир бўлади:
Қасддан куйиш.
Ўз-ўзидан пайдо бўлган доғлар, зарбалар, кўкаришлар.
Сочларини жуда кўп миқдорда юлиб ташлаш.
Спиртли ичимликларни суиистеъмол қилиш.
Ортиқча овқатланиш ёки рўза тутиш.
Хавфли хатти-ҳаракатлар қилиш (хавфли ҳайдаш, жанжал қўзғатиш ва бошқалар);
Гиёҳванд моддаларни суиистеъмол қилиш.
Агар инсон қайси ёшда бўлишидан қатъи назар, ўзини кесса, кўкарса ва бошқа йўллар билан ўзига зарар етказса, жамият буни ҳеч қачон эътиборсиз қолдирмаслиги керак. Агар ёрдам кўрсатилмаса, инсоннинг руҳий ҳолати ёмонлашади.
Сиз бундай шахсларга нисбатан ҳукм қилмасдан, уларнинг ёнида ўзингизни хотиржам тутишингиз керак. Сиз унга ҳамдард эканлигингизни ва бу хатти-ҳаракатларнинг сабабларини тушунишингиз, унга ёрдам ва қўллаб-қувватлаш таклиф қилишингиз, унинг кучли томонлари ва у яхши қиладиган нарсаларни эслатишингиз керак.
Сиз куч билан ёрдам беришга уринмаслигингиз керак, шунингдек, бошқаришга уриниш каби кўринадиган тарзда гапирмаслигингиз ёки ўзингизни тутмаслигингиз керак. Бундан ташқари, зарарни эътиборсиз қолдирманг ёки унга кўп эътибор қаратманг.
Шуни ҳам унутмангки, ҳар биримиз ҳаётимизнинг бирон бир нуқтасида «ўзимизга зарар етказиш» га дучор бўлишимиз мумкин.
Селфҳармдан мустақил равишда халос бўлиш қийин бўлиши мумкин, аммо бунинг иложи бор. Бу борада ёрдам бериши мумкин бўлган баъзи ҳаракатлар:
Муаммони тан олинг: ўз-ўзига зарар етказиш эътиборга муҳтож бўлган асосий муаммоларнинг белгиси эканини тан олинг.
Ёрдам сўранг: Агар сиз ўзингиз курашмоқчи бўлсангиз ҳам, ёрдамга эга бўлиш муҳимдир. Бу дўстлар, оила ёки профессионал маслаҳатчи бўлиши мумкин.
Муқобил стратегияларни ишлаб чиқинг: расм чизиш, машқ қилиш, кундалик ёзиш, мусиқа тинглаш ёки медитация каби ҳис-туйғулар билан курашишнинг хавфсиз усулларини топинг.
Триггерларни аниқланг: ўзингизга нима сабаб бўлаётганини тушуниб олинг ва уларни олдини олиш ёки уларга қарши курашиш йўлларини топинг.
Хавфсизлик режасини тузинг: Ўзингизга зарар этказиш истаги пайдо бўлганда амалга оширадиган ҳаракатлар рўйхатини тузинг. Ушбу режага қўллаб-қувватлаш учун мурожаат қилишингиз мумкин бўлган одамларнинг контактларини киритинг.
Ўз-ўзини парвариш қилиш: жисмоний ва руҳий соғлигингизга ғамхўрлик қилинг. Тўғри овқатланиш, уйқу ва мунтазам жисмоний машқлар соғлиғингизни яхшилашга ёрдам беради.
Таълим ва маълумот: Ўз-ўзига зарар этказиш, унинг сабаблари ва оқибатлари ҳақида кўпроқ билиб олинг. Бу сизнинг ҳис-туйғуларингизни ва хатти-ҳаракатларингизни яхшироқ тушунишга ёрдам беради.
Ижобий муҳит: сизни қўллаб-қувватлайдиган ва тушунадиган одамлар билан ўзингизни ўраб олинг. Заҳарли муносабатлардан сақланинг.
Агар ўзингизни мустақил равишда енга олмаслигингизни ҳис қилсангиз, мутахассислардан ёрдам сўраш муҳимдир. Терапевтлар ва маслаҳатчилар сизга ёрдам беришнинг соғлом йўлларини топишга ёрдам берадиган тажриба ва билимга эга.
Ўз-ўзига зарар етказиш фақат мода ёки руҳий касаллик билан боғлиқ бўлиши мумкин эмас. У атроф-муҳит ва жамиятнинг таъсири натижасида ўзини намоён қилиши ёки асосий психологик муаммоларнинг белгиси бўлиши мумкин. Ҳар қандай сабабдан қатъи назар, ўз-ўзига зарар етказиш жиддий эътибор ва қўллаб-қувватлашни талаб қилишини тушуниш муҳимдир. Профессионал ёрдам, психотерапия ва яқинларингизнинг ёрдами ушбу муаммони бартараф этишда асосий роль ўйнаши мумкин.
