2017 йилдан буён Ўзбекистон иқтисодиёт ва ижтимоий соҳани фаол ислоҳ қилиб, камбағалликка қарши курашиш ва аҳоли турмуш даражасини яхшилашга алоҳида эътибор қаратмоқда. «Маҳаллабай» дастурининг ишга туширилиши ва бошқа ислоҳотлар камбағалликни сезиларли даражада камайтиришга ва оилавий тадбиркорликни ривожлантириш учун янги имкониятлар яратишга олиб келди.
2017-2023: Эришилган натижалар
2017 йилдан Ўзбекистон мамлакат рақобатбардошлигини оширишга қаратилган кенг кўламли ислоҳотларни бошлади. Бу ўзгаришлар иқтисодий ислоҳотларни ўз ичига олди, улар ўсиш ва барқарорликни таъминлади, шунингдек, қашшоқликни қисқартириш ва ривожланишнинг барча қатламларига етиб боришини таъминлашга қаратилган чора-тадбирларни ўз ичига олди.
Президентимизнинг 2020 йил 24 январдаги Мурожаатномасида камбағаллик ечими топилиши зарур бўлган асосий муаммолардан бири эканлиги расман эътироф этилган эди. Ўша йилнинг март ойида камбағалликни қисқартириш тўғрисидаги фармон имзоланди, бу эса ушбу муаммога қарши курашда муҳим қадам бўлди. 2019 йилда аҳоли жон бошига ялпи ички маҳсулот 1800 АҚШ долларини ташкил этган бўлса, Ўзбекистон аҳолиси 34 миллион кишига етди. 2020 йил охирига келиб 6 миллионга яқин киши қашшоқлик чегарасида эди.
Камбағалликни қисқартириш ва бандлик вазирлиги маълумотларига кўра, мамлакатдаги меҳнатга лаёқатли аҳолининг 41 фоизи норасмий секторда банд бўлиб, бу ижтимоий имтиёзлардан фойдаланишни қийинлаштиради. Жаҳон банки билан ҳамкорликда қашшоқликнинг биринчи миллий чегарасини яратиш муҳим ютуқ бўлди. Ушбу чора камбағалликни ва давлат сиёсатининг самарадорлигини янада аниқроқ баҳолаш имконини берди.
Ижтимоий ҳимоя тизими ҳам ислоҳ қилинди. «Ижтимоий ҳимоя ягона реестри» жорий этилиб, ижтимоий нафақалар олиш имконияти яхшиланди. Нафақа олувчилар сони 2017 йилдаги 500 минг оиладан 2023 йилда 2,3 миллионга етди.
"Маҳаллабай" тизими
2020 йилда Камбағалликка қарши курашиш вазирлиги ташкил этилганидан бери маҳаллий жамоалар даражасидаги ижтимоий ва иқтисодий муаммоларни ҳал қилишга қаратилган "Маҳаллабай" тизими энг муҳим ислоҳотлардан бирига айланди. Ушбу дастур доирасида амалдорларнинг янги тоифалари: "ҳоким ёрдамчилари," "аёллар фаоллари," "ёшлар етакчилари" ва "ижтимоий ходимлар" ташкил этилди.
2022-2024 йилларга мўлжалланган «Mahallabay» дастури оилавий тадбиркорлик ташаббусларини ривожлантиришни молиявий қўллаб-қувватлашнинг муҳим манбаи бўлди. Бу даврда 1,7 миллиард долларлик кичик кредитлар берилиб, 977,6 мингта янги оилавий тадбиркорлик ташаббуслари ташкил этилди. Ушбу ташаббусларни қўллаб-қувватлаш учун 152 минг кишига субсидиялар шаклида 52 миллион долларга яқин маблағ ажратилди.
«Аёллар дафтари» ташаббуси 1,5 миллион аёлга ўз бизнес ғояларини ривожлантириш ва моддий аҳволини яхшилашга ёрдам берди. «Темир дафтар» дастури 610 минг нафар фуқарога, шу жумладан, оғир турмуш шароитида бўлганларга ёрдам кўрсатди. Ушбу дастурлар аҳоли турмуш даражасини яхшилаш ва ўзини ўзи банд қилиш учун янги имкониятлар яратишда юқори самарадорликни кўрсатди.
Ўзбекистонда камбағалликни қисқартириш
2021 йил бошидан буён Ўзбекистонда камбағаллик даражаси 17 фоиздан 11 фоизга тушди, бу 2030 йилга бориб камбағалликни 5 фоизга қисқартириш мақсадидаги муҳим қадамдир. Бу пасайишга мамлакат иқтисодиёти ва ижтимоий сиёсатидаги тизимли ислоҳотлар туфайли эришилди.
2017 йилдан 2023 йилгача бўлган даврда ўртача иш ҳақининг реал ўсиши 47 фоизни ташкил этиб, фуқароларнинг молиявий барқарорлигини сезиларли даражада яхшилади. Турмуш даражаси ҳам яхшиланди: кондиционерлар, компьютерлар ва автомобиллар каби уй активларига эгалик ошди. Мисол учун, 2023 йилга келиб уйлардаги интернетдан фойдаланиш 89 фоизга ошди, бу 2017 йилга нисбатан икки баравар кўпдир.
Ушбу даврда олий таълим муассасаларида талабалар сони 9% дан 40% га, 3-6 ёшдаги болаларни боғчаларга қамраб олиш эса 25% дан 70% га ошди. Бу кўрсаткичлар таълим олиш имконияти яхшиланганидан далолат беради. 3G ва 4G технологияларидан фойдаланиш имконияти 2017 йилдаги 35% дан 2023 йилда 98% га ошди, бу мамлакатда рақамли инфратузилманинг кенгайиб бораётганидан далолат беради.
Бундан ташқари, мамлакатдаги барча мактаблар энди электр энергияси, интернет, компьютерлар ва базавий санитария шароитлари билан таъминланган ва 84% таълим муассасалари ўз ҳудудида сувдан фойдаланиш имкониятига эга, бу эса ўқувчилар учун таълим шароитларини яхшилайди.
«Маҳаллабай» ИТИМ маҳсулдорлигини баҳолаш
Иқтисодий тадқиқотлар ва ислоҳотлар маркази (ИИСМ) томонидан «Маҳаллабай» дастури ва ҳоким ёрдамчилари фаолияти самарадорлигини баҳолаш бўйича тадқиқот ўтказилди. Натижаларга кўра, барча ҳоким ёрдамчиларининг атиги 3,6 фоизини аёллар ташкил этади, бу эса тизимда сезиларли гендер номутаносиблигини таъкидлайди.
«Маҳаллабай» дастури доирасида ажратилган кредитларнинг 7,9 фоизи қайтарилмайдиган кредитлар сифатида таснифланган. 2022-2023 йиллар давомида ҳоким ёрдамчилари фаолияти туфайли 424 минг нафар фуқаро иш билан таъминланди, уларнинг 23 фоизи кам таъминланган оилаларга тўғри келади.
Маҳаллаларда иш билан бандликнинг яхшиланишига таъсир кўрсатган омиллардан бири камбағаллик сабаби сифатида ишсизликнинг 31 фоиздан 24 фоизгача пасайиши бўлди. Касб-ҳунар ва маълумот йўқлиги туфайли камбағал оилалар улуши ҳам сезиларли даражада камайди - 36 фоиздан 18 фоизгача. Оилада ногиронлиги бўлган шахсларнинг камбағаллик сабаби сифатида мавжудлиги 18 фоиздан 9 фоизга камайди.
Ойига 4-6 марта ўтказилган кредит мониторинги қайтарилмайдиган кредитлар улушининг камайишига олиб келди. Ўртача кредит миқдорининг 1%га ошиши ҳар 1000 аҳолига нисбатан қайтарилмайдиган кредитлар улушининг 0,25%га ошишига олиб келиши аниқланди. Оилавий тадбиркорлик учун кредитнинг ўртача миқдори 24 миллион сўмни (тахминан 2000 АҚШ доллари) ташкил этди.
Ўзбекистонда кўп ўлчовли камбағаллик
Кўп ўлчовли камбағаллик концепциясининг эътироф этилиши камбағалликка қарши курашда муҳим қадам бўлди. БМТТД, Камбағаллик муаммолари бўйича Оксфорд ташаббуси ва ЮНИСЕФ кўмагида ишлаб чиқилган Кўп ўлчовли қашшоқлик миллий индекси (МПИ) Ўзбекистонда қашшоқликнинг асосий омиллари таълим даражаси (13,7%), озиқ-овқат хавфсизлиги (11,7%) ва норасмий бандлик (11,5%) эканлигини кўрсатди.
Технологиялардан фойдаланиш имконияти (3,1%), уй-жой сифати (3,9%) ва аҳоли зичлиги (4%) каби омиллар кўп ўлчовли камбағалликка энг кам ҳисса қўшади. 2023 йилда болалар камбағаллигини баҳолаш бўйича махсус методикалар ишлаб чиқилди. «Ўзбекистон учун кўплаб бир-бирини қоплайдиган деприватсияларнинг миллий таҳлили (N-MODA) » ҳисоботи болалар қашшоқлигини камайтиришга қаратилган сиёсатни ишлаб чиқишда муҳим восита бўлди.
2024 йилда Ўзбекистон ҳукумати монетар ва кўп ўлчовли камбағаллик кўрсаткичларини биргаликда таҳлил қилиш учун Статистика агентлигининг маълумотларини кўп ўлчовли камбағалликни баҳолаш услубига интеграция қилди.
