Инсон хотираси миямизнинг энг ажойиб ва кутилмаган воситаларидан биридир. У бизга юзларни, воқеаларни, ҳис-туйғуларни эслаб қолиш имконини беради, лекин бизни адаштириши ҳам мумкин: муҳим саналарни унутиб қўямиз, исмларни чалкаштирамиз ёки бир ҳафта олдин ўқиган китобнинг мазмунини зўрға эслаймиз. Нега шундай бўлади? Нима учун баъзи вазиятлар бизга такрорланаётгандек туюлади? Келинг, олимлар билан биргаликда буни ўрганамиз.
Нега биз тез унутамиз?
Унутиш — миянинг табиий иши. У бизга кераксиз маълумотлар билан тўлиб кетмасликка ёрдам беради, муҳимроқ нарсалар учун ресурсларни сақлайди. XIX асрда немис психологи Герман Эббингауз биринчи бўлиб унутиш ҳодисасини ўрганиб, машҳур унутиш эгри чизиғини яратди. Унинг хулосаларига кўра, агар такрорланмаса ёки амалиёт билан мустаҳкамланмаса, эсда қолгандан сўнг биринчи соатдаёқ янги маълумотларнинг 60 фоизи, 10 соат ичида 65 фоизи, 6 кундан кейин эса 80 фоизи йўқолади. Замонавий тадқиқотлар шуни кўрсатадики, хотира маълумотларни аҳамиятига қараб саралайди. Масалан, ҳиссий воқеалар миянинг ҳис-туйғулар учун жавобгар қисми - бодомсимон тана фаоллашуви туфайли яхшироқ эсда қолади. Аммо кўрган фильмимиз ёки ўқиган китобимиз каби кўнгилочар маълумотлар кўпинча узоқ муддатли сақлаш учун зарур деб қабул қилинмайди.
Нима учун китоб, сериал ва фильмларни тез унутамиз? Масалан, ҳиссиётларга бой воқеалар миянинг ҳис-туйғулар учун масъул қисми бўлган бодомсимон тананинг фаоллашуви туфайли яхшироқ эслаб қолинади. Аммо биз кўрган фильм ёки ўқиган китоб каби бизга қизиқарли туюлган маълумотлар кўпинча узоқ муддатли сақлаш учун зарур деб қабул қилинмайди.
Кўпчилик ҳозиргина ўқиган китоби ёки кўрган фильмининг мазмунини дарҳол унутиб қўйишидан шикоят қилади. Бу бир нечта омилларга боғлиқ:
1. Фаол иштирок этмаслик. Ўқиш ёки томоша қилиш асосан пассив жараёнлардир. Мияга фаол «ишлов бермайдиган» маълумотни эслаб қолиш қийинроқ. Агар ўқиганларимизни муҳокама қилмасак ёки тажрибамиз билан боғламасак, маълумотлар осон йўқолади. 2. Ахборот тўйиниши. Стриминг платформалари ва узлуксиз ахборот оқими даврида миямиз ҳаддан ташқари юкланади. Янги китоблар ва сериаллар эски хотираларни сиқиб чиқаради, чунки оператив хотирамиз ҳажми чекланган. 3. Енгил қабул қилиш. Миямиз фильм ва сериалларга эслаб қолиниши керак бўлган муҳим маълумот сифатида эмас, балки кўнгилочар нарса сифатида қарайди. Мустаҳкамланмаса, тафсилотлар тез йўқолади. Хотиранинг бу «тезкорлиги» кўпинча «Немони излаб» мултфилмидаги Дори балиғига ўхшатилади. Дори қисқа муддатли хотира йўқотишидан азият чекади ва деярли дарҳол ҳамма нарсани унутади. Бу ибора ўша пайтда муҳим бўлиб туюлган нарсаларни тез унутиш қобилиятимизнинг ҳазил тавсифига айланди.
Нима учун баъзи вазиятлар такрорланаётгандек туюлади? Бу бир нечта омилларга боғлиқ:
«Дежавю» ҳодисаси — ҳозирги вазият аллақачон содир бўлгандек туйғу - кўплаб олимлар томонидан ўрганилган. Масалан, психолог Анна Клери дежа вю хотиранинг қисман мос келиши билан боғлиқ бўлиши мумкинлигини аниқлади. Янги ҳодиса аввалги тажриба билан умумий хусусиятларга эга бўлса (масалан, жой ёки суҳбат тузилиши), мия уни таниш деб қабул қилади. Америкалик тадқиқотчи Сюзан Сперроу қизиқарли тажриба ўтказди: у иштирокчиларга машҳур жойларнинг бироз ўзгартирилган тасвирларини кўрсатди. Одамлар, ҳатто бу иложсиз бўлса ҳам, уларни илгари кўрганликларини ишонч билан таъкидлашди. Бу дежа вю хотирамизнинг хатоси билан боғлиқлигини исботлайди, чунки хотира ресурсларни тежашга интилиб, тез-тез «шошма-шошарлик билан хулоса» чиқаради.
Қандай тажрибалар ўтказилган? Стриминг платформалари ва доимий ахборот оқими даврида миямиз ҳаддан ташқари юкланади. Янги китоблар ва сериаллар эски хотираларни сиқиб чиқаради, чунки бизнинг оператив хотирамиз ҳажми чекланган.
1. Герман Эббингауз ва унутиш эгри чизиғи. У хотирамиз ахборотни, айниқса у такрорланмаса, тезда йўқотишини исботлади. 2. Сохта хотираларга оид тажрибалар. Америкалик психолог Элизабет Лофтус мия қанчалик осон «бўшлиқларни тўлдиришини» кўрсатди. Унинг тадқиқотларида иштирокчилар ҳеч қачон бўлмаган воқеаларни, агар уларни бунга ишонтиришса, ишонч билан эслашар эди. 3. Мия ва ҳиссиётлар. Канадалик нейробиолог Пенни Люиснинг тажрибалари шуни кўрсатдики, уйқу пайтида мия хотираларни қайта ишлайди ва камроқ аҳамиятли маълумотларни ўчиради. Шунинг учун кучли ҳиссий таъсир қолдирмаган китоблар ва фильмлар тезроқ унутилади.
Хотирани яхшилаш мумкинми? Дори қисқа муддатли хотирасини йўқотади ва деярли дарҳол ҳаммасини унутади. Бу ибора бизга муҳим бўлиб туюлган нарсаларни тезда унутиш қобилиятимизнинг кинояли тавсифига айланди.
Унутиш табиий жараён бўлсада, яхшироқ эслаб қолиш учун усуллар мавжуд:
Такрорлаш. Китобни қайта ҳикоя қилиш ёки фильмни дўстлар билан муҳокама қилиш маълумотни мустаҳкамлашга ёрдам беради. Шахсий тажриба билан боғлаш. Ассоциациялар ва ҳис-туйғуларга боғланиш хотираларни узоқроқ сақлашга ёрдам беради. Онгли истеъмол. Миянгизни ҳаддан ташқари зўриқтирмаслик учун камроқ, лекин сифатлироқ танлашга ҳаракат қилинг. Инсон хотираси қаттиқ диск эмас, балки аҳамият ва ҳис-туйғуларга қараб динамик ишлайдиган жонли механизмдир. Биз унутамиз, чунки мия чиндан ҳам муҳим нарсалар учун ресурсларни тежайди. Дежа вю ёки «Доридек хотира» каби ҳодисалар эса онгимиз қанчалик мураккаб ва қизиқарли эканлигини эслатади, холос. Унутишдан қўрқманг - бу табиий. Энг муҳими, муҳим хотиралар доимо биз билан қолади.
«Дежа вю» феномени - ҳозирги вазият аллақачон содир бўлгандек туйғу - кўплаб олимлар томонидан ўрганилган. Масалан, психолог Анна Клери дежа ву хотиранинг қисман мос келиши билан боғлиқ бўлиши мумкинлигини аниқлади. Янги ҳодиса аввалги тажриба билан умумий хусусиятларга эга бўлса (масалан, мулоқот жойи ёки тузилиши), мия уни таниш сифатида қабул қилади.
Америкалик тадқиқотчи Сюзанна Сперроу қизиқарли тажриба ўтказди: у иштирокчиларга маълум жойларнинг бироз ўзгартирилган тасвирларини кўрсатди. Одамлар, ҳатто бунинг иложи бўлмаса ҳам, уларни илгари кўрганликларини ишонч билан таъкидлашарди. Бу дежа-вюнинг хотирамиздаги хатолик билан боғлиқлигини исботлайди, у ресурсларни тежашга интилади ва кўпинча «тез хулоса» чиқаради.
Қандай тажрибалар ўтказилди?
Герман Эббингауз ва унутиш эгри чизиғи. У бизнинг хотирамиз ахборотни, айниқса, у такрорланмаса, тезда йўқотишини исботлади.
Сохта хотираларга доир тажрибалар. Америкалик психолог Элизабет Лофтус мия қанчалик осон «бўшлиқларни тўлдиришини» кўрсатди. Унинг тадқиқотларида иштирокчилар ҳеч қачон бўлмаган воқеаларни ишонч билан эслашарди, агар уларни аксинча ишонтиришган бўлса.
Мия ва ҳиссиётлар. Канадалик нейробиолог Пенни Люиснинг тажрибалари шуни кўрсатдики, уйқу пайтида мия хотираларни қайта ишлайди ва камроқ аҳамиятга эга бўлган маълумотларни ўчириб ташлайди. Шунинг учун кучли ҳиссий жавобсиз китоблар ва фильмлар тезроқ «ювилади».
Хотирани яхшилаш мумкинми?
Унутиш табиий жараён бўлсада, яхшироқ эслаб қолиш учун усуллар мавжуд:
Такрорлаш. Китобни қайта ҳикоя қилиш ёки фильмни дўстлар билан муҳокама қилиш маълумотни мустаҳкамлашга ёрдам беради.
Шахсий тажриба билан боғлаш. Ассоциациялар ва ҳис-туйғуларга боғланиш хотираларни узоқроқ сақлашга ёрдам беради.
Онгли истеъмол. Миянгизни ҳаддан ташқари зўриқтирмаслик учун камроқ, лекин сифатлироқ танлашга ҳаракат қилинг.
Инсон хотираси қаттиқ диск эмас, балки маъно ва ҳис-туйғуларга қараб динамик ишлайдиган жонли механизмдир. Биз унутиб қўямиз, чунки мия ҳақиқатан ҳам муҳим бўлган нарсалар учун ресурсларни тежайди. Дежа ву ёки «Доридек хотира» каби феноменлар эса бизнинг онгимиз қанчалик мураккаб ва қизиқарли эканлигини эслатади, холос.
Унутишдан қўрқманг — бу табиий. Энг муҳими, муҳим хотиралар доимо биз билан қолади.
