Oʻzbekiston barqaror rivojlanish strategiyasini faol amalga oshirmoqda, ekologik ustuvorliklarni milliy kun tartibiga integratsiya qilmoqda.
Oʻzbekiston Respublikasini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasi hamda 2025-yilni “Atrof-muhitni muhofaza qilish va ”yashil“ iqtisodiyot yili” deb eʼlon qilinishi munosabati bilan respublikamizda qattiq maishiy chiqindilarni (QMCH) boshqarish tizimini modernizatsiya qilish boʻyicha qatʼiy chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda.
Prezident Shavkat Mirziyoyevning 2024-yil 20-noyabr kuni Qonunchilik palatasidagi nutqida eʼlon qilingan ushbu qarori davlatning barqaror rivojlanish tamoyillarini mustahkamlash, ekologik yukni kamaytirish va aholi oʻrtasida ekologik madaniyatni shakllantirishga intilishini taʼkidlaydi.
Oʻzbekistonda har yili 14 million tonnaga yaqin chiqindi hosil boʻlib, bu mamlakat uchun jiddiy ekologik muammodir. Yaqin vaqtgacha bu hajmning atigi 4-5% qayta ishlangan, bu esa atrof-muhitga salbiy taʼsir koʻrsatgan. Chiqindi poligonlarida hosil boʻlgan 7 million tonnadan ortiq issiqxona gazlari va 43 ming tonna zaharli filtratlar atmosferaga chiqib, tuproqqa singib, aholi salomatligi va mamlakat ekotizimiga xavf tugʻdirdi.
Muammoning koʻlamini anglagan holda, Oʻzbekiston hukumati vaziyatni tubdan oʻzgartirish uchun bir qator strategik qarorlar qabul qildi. Chiqindilarni boshqarish va aylanma iqtisodiyotni rivojlantirish agentligining tashkil etilishi muhim qadamlardan biri boʻldi. Yangi tuzilmaga chiqindilar bilan bogʻliq barcha jarayonlarni muvofiqlashtirish yuklatildi, bu esa barcha saʼy-harakatlarni jamlash va ushbu sohadagi boshqaruv samaradorligini oshirish imkonini beradi.
Agentlik yagona normalar va standartlarni ishlab chiqadi, chiqindilar bilan bogʻliq ishlarni amalga oshirish sohasidagi davlat dasturlarini ishlab chiqish va amalga oshirish, shuningdek, davlat boshqaruvi organlari va xoʻjalik yurituvchi subyektlarning ushbu sohadagi faoliyatini muvofiqlashtirish bilan shugʻullanadi. bu butun mamlakat boʻylab ekologik muammolarni hal qilish boʻyicha yondashuvlarni birxillashtirishga va jarayon ishtirokchilari oʻrtasida samarali hamkorlikni yaratishga yordam beradi.
Chiqindilarni qayta ishlash tarmogʻini rivojlantirishni ragʻbatlantirish uchun davlat tomonidan soliq imtiyozlari va preferensiyalar berildi. 2022-yil avgust oyidan boshlab chiqindilarni toʻplash, olib chiqish, saralash va qayta ishlash bilan shugʻullanuvchi korxonalar 2026-yil 1-yanvarga qadar foyda soligʻi va ijtimoiy soliq boʻyicha soliq yukining 1 foizgacha pasaytirilishidan foydalanadi. Sanitar tozalash xizmatlari uchun toʻlovning 5 foizi miqdorida majburiy ajratmalar bekor qilindi, bu sohani xususiy investitsiyalar uchun yanada jozibador qiladi.
Chiqindilarni qayta ishlash bilan shugʻullanuvchi tadbirkorlar ham davlat kafolatiga, kreditlar summasining 50 foizigacha qoplashga va kreditlar boʻyicha foiz stavkalarini qoplashga umid qilishlari mumkin. Kafillikning maksimal miqdori 2,5 mlrd soʻmni tashkil etadi. Ushbu chora-tadbirlar chiqindilarni qayta ishlash sohasida kichik va oʻrta biznesni rivojlantirishni ragʻbatlantirish, yangi ish oʻrinlarini yaratish va iqtisodiy oʻsishni ragʻbatlantirishga qaratilgan.
“Yashil” iqtisodiyot va ekologiya sohasida kadrlar salohiyatini rivojlantirishga alohida eʼtibor qaratilmoqda. Xususan, 2023-yilda Toshkentda Markaziy Osiyodagi birinchi eko-universitet - “Atrof-muhitni boshqarish va barqaror rivojlanish,” “Atrof-muhit va iqtisodiyot (Yashil iqtisodiyot),” “Ekologiya va davlat boshqaruvi” yoʻnalishlari boʻyicha mutaxassislar tayyorlaydigan Markaziy Osiyo atrof-muhit va iqlim oʻzgarishini oʻrganish universiteti (Green University) ochildi.
Magistratura darajasida “Ekologik huquq,” “Ekologik jurnalistika” va “Barqaror rivojlanish” dasturlari mavjud. Bundan tashqari, Toshkent davlat iqtisodiyot universitetida “Yashil iqtisodiyot va barqaror biznes” fakultetini ochish rejalashtirilgan. Guliston davlat universitetida “yashil iqtisodiyot va barqaror biznes” kafedrasi faoliyat koʻrsatmoqda. Ushbu taʼlim tashabbuslari chiqindilarni qayta ishlashning zamonaviy texnologiyalarini joriy etadigan va aylanma iqtisodiyot tamoyillarini rivojlantiradigan mutaxassislarning yangi avlodini tayyorlashga qaratilgan.
2025-yildan “Yashil iqtisodiyot yili” doirasida maxsus texnikalarni GPS-monitoring qilish va chiqindilarni yigʻish stansiyalarida videokameralarni oʻrnatishni oʻz ichiga olgan sanitariya xizmatlari samaradorligini baholash tizimi ishga tushiriladi. 2026-yildan boshlab fuqarolarga chiqindilarni olib chiqish jadvali va konteynerlarning joylashuvi haqida maʼlumot beradigan axborot tizimi ishga tushiriladi. Ushbu chora-tadbirlar chiqindilarni boshqarish sohasida shaffoflik va ish sifatini oshirishga qaratilgan.
Strategiyaning muhim elementi chiqindilar bilan bogʻliq obyektlarda muqobil energiya manbalaridan foydalanish hisoblanadi. Umumiy sarmoyasi qariyb 1,3 milliard dollar boʻlgan 8 ta chiqindi yoqilgʻisi zavodini qurish rejalashtirilgan. Ushbu zavodlar har yili 4,7 million tonnadan ortiq chiqindilarni qayta ishlaydi va 2,1 milliard kVt/soat elektr energiyasi ishlab chiqaradi, bu nafaqat chiqindilarni utilizatsiya qilish muammosini hal qiladi, balki mamlakat energetika xavfsizligiga hissa qoʻshadi.
Bundan tashqari, ekologik talablarga javob beradigan zamonaviy poligonlar tarmogʻi rivojlantirilmoqda, bu esa eskirgan obyektlarni yopish va ularni rekultivatsiya qilish imkonini beradi. Bu nafaqat ekologik vaziyatni yaxshilaydi, balki katta miqdordagi yer resurslarini xoʻjalik muomalasiga qaytarish imkonini beradi.
Oʻzbekiston chiqindilarni boshqarish sohasida, jumladan, 2030-yilga borib barcha chiqindilarning 65 foizini qayta ishlash, aholining 100 foizini, shu jumladan, qishloq joylarini QMCHlarni toʻplash va olib chiqib ketish xizmatlari bilan qamrab olish, shuningdek, 2030-yilga borib chiqindilarni qayta ishlash obyektlarida muqobil energiya manbalari ulushini 40 foizga yetkazish kabi ulkan maqsadlarni oʻz oldiga maqsad qilib qoʻygan. Qoʻyilgan maqsadlar joriy koʻrsatkichlarga nisbatan sezilarli oʻsishni taʼminlaydi va jarayonning barcha ishtirokchilaridan jadal harakatlarni talab qiladi.
Qoʻyilgan maqsadlarga erishish uchun Oʻzbekiston hukumati ekologik taʼlim va maʼrifatning kompleks dasturini ishlab chiqmoqda. Maktablarda ekologiya va barqaror rivojlanish boʻyicha maxsus darslar joriy etilmoqda, kattalar uchun chiqindilarni toʻgʻri saralash va ulardan ikkilamchi foydalanish boʻyicha axborot kampaniyalari va mahorat darslari tashkil etilmoqda. Bundan tashqari, yirik shaharlarda fuqarolar ekologiya masalalari boʻyicha maslahatlar olishlari va ekologik aksiyalar va loyihalarda ishtirok etishlari mumkin boʻlgan ekologik markazlar tarmogʻini yaratish rejalashtirilgan.
Shunday qilib, Oʻzbekiston texnologik innovatsiyalar, iqtisodiy ragʻbatlantirish va taʼlim tashabbuslarini birlashtirgan holda chiqindilarni boshqarish muammosini hal qilishda kompleks yondashuvni namoyish etmoqda. 2025-yilning “Atrof-muhitni muhofaza qilish va ”yashil“ iqtisodiyot yili” deb eʼlon qilinishi davlat uchun ekologik masalalarning ustuvorligini taʼkidlab, chiqindilarni boshqarish va aylanma iqtisodiyotni rivojlantirish boʻyicha ulkan rejalarni amalga oshirishga qoʻshimcha turtki beradi.
Ushbu tashabbusning muvaffaqiyati koʻp jihatdan maʼrifiy ishlar samaradorligi va fuqarolar oʻrtasida ekologik madaniyatni shakllantirishga bogʻliq boʻladi. Faqat mamlakatning har bir fuqarosining faol ishtiroki bilan Oʻzbekiston belgilangan maqsadlarga erisha oladi va mintaqadagi boshqa mamlakatlar uchun namuna boʻladigan chiqindilarni boshqarishning barqaror modelini yaratishi mumkin.
Oʻzbekistonda chiqindilarni boshqarish strategiyasini amalga oshirish nafaqat ekologik muammolarni hal qiladi, balki yangi iqtisodiy imkoniyatlarni ham ochadi. Chiqindilarni qayta ishlash tarmogʻini rivojlantirish innovatsiyalarni ragʻbatlantiradi, yangi ish oʻrinlarini yaratadi va “yashil” iqtisodiyotni shakllantirishga yordam beradi. Bu, oʻz navbatida, mamlakatning investitsion jozibadorligini oshiradi va aholi turmush sifatini yaxshilaydi.
Xulosa qilib aytganda, Oʻzbekiston chiqindilarni boshqarish boʻyicha oʻz strategiyasini amalga oshirib, nafaqat ichki ekologik muammolarni hal qilmoqda, balki iqlim oʻzgarishiga qarshi kurashish va atrof-muhitni muhofaza qilish boʻyicha global saʼy-harakatlarga salmoqli hissa qoʻshmoqda. Mamlakat tajribasi barqaror rivojlanish va ekologik xavfsizlikka intilayotgan boshqa rivojlanayotgan davlatlar uchun qimmatli namuna boʻla oladi.
Maqola mualliflari:
Gulyamov R.R. – Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Biznes va tadbirkorlik oliy maktabining Yashil iqtisodiyotni rivojlantirish va joriy etish boʻyicha loyiha ofisi rahbari
Kostyuchenko A.V. – Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Biznes va tadbirkorlik oliy maktabining Yashil iqtisodiyotni rivojlantirish va joriy etish boʻyicha loyiha ofisi bosh mutaxassisi
