Insoniyatning zamonaviy rivojlanishi yashil texnologiyalarni joriy etish bilan uzviy bogʻliq, ammo bu jarayon mamlakatlar oʻrtasidagi sezilarli iqtisodiy tengsizlik sharoitida kechmoqda, bu esa ularni joriy etishda qoʻshimcha muammolar va ziddiyatlarni keltirib chiqarmoqda.
Shu bilan birga, ekologik innovatsiyalarning jahon hamjamiyatiga taʼsirini koʻrib chiqishda turli mamlakatlar uchun ularni joriy etish imkoniyatlari va oqibatlaridagi chuqur farqlarni hisobga olish kerakligini taʼkidlash lozim.
Yangi yashil texnologiyalarni joriy etish oʻzining ijobiy afzalliklari va salbiy oqibatlariga ega boʻlib, ushbu jarayonning har bir ishtirokchisi buni bilishi kerak.
Yashil texnologiyalarning ijobiy taʼsiri, birinchi navbatda, issiqxona gazlari chiqindilarini kamaytirish va atrof-muhit ifloslanishini kamaytirishda namoyon boʻladi. Bunga misol tariqasida Daniya tajribasini keltirish mumkin, u yerda shamol energetikasini faol joriy etish orqali qayta tiklanadigan manbalardan elektr energiyasi ishlab chiqarishning 40 foizdan ortigʻini taʼminlashga erishildi. Transport sohasida muvaffaqiyatli misol Norvegiya boʻlib, u yerda yangi sotuvlarda elektr transport vositalarining ulushi 80 foizdan oshdi, bu esa transport sohasida CO2 chiqindilarining sezilarli darajada kamayishiga olib keldi.
Rivojlangan mamlakatlar katta moliyaviy va texnologik resurslarga ega va shuning uchun yashil texnologiyalarni rivojlantirishda asosiy tendensiyalarni shakllantiradi. AQSH, Yevropa Ittifoqi mamlakatlari, Yaponiya va boshqa rivojlangan mamlakatlar qayta tiklanadigan energetika, elektr transporti va energiya tejamkor texnologiyalarni rivojlantirishga katta sarmoya kiritmoqda.
Masalan, budjeti 1 trillion yevroni tashkil etuvchi European Green Deal (Yevropa yashil kursi) dasturi. Ushbu dastur tashabbuslar toʻplami, tegishli qarorlar toʻplami, chora-tadbirlar yoʻl xaritasi, Yevropa Ittifoqining 2050-yilgacha Yevropaning iqlim neytralligiga erishish strategiyasi va harakat dasturini oʻz ichiga oladi. Bu koʻlam rivojlangan mamlakatlarning yashil texnologiyalarga kiritgan sarmoyalari hajmini yaqqol koʻrsatib turibdi.
Biroq, hatto rivojlangan mamlakatlarda ham, mavjud ijobiy taʼsirlarga qaramay, yashil texnologiyalarni joriy etish ommaviy axborot vositalari tomonidan kam yoritilgan maʼlum muammolarga olib keladi.
Masalan, elektr energiyasi tariflarining oʻsishi rivojlangan mamlakatlar aholisi uchun tobora oʻtkir muammoga aylanib bormoqda. Energetikaga oʻtish boʻyicha yetakchilardan biri boʻlgan Germaniyada soʻnggi oʻn yil ichida uy xoʻjaliklari uchun elektr energiyasi narxi 37 foizga oshdi, bu esa ijtimoiy tizimga qoʻshimcha yuk boʻlib, aholining noroziligiga sabab boʻlmoqda. Shu bilan birga, qayta tiklanadigan energiya manbalaridan beqaror ishlab chiqarishni qoplash uchun anʼanaviy energiyaning zaxira quvvatlarini saqlash zarurati tizim xarajatlarini yanada oshiradi.
Yirik shamol parklari qushlarning nobud boʻlishiga olib keladi va shamol generatorlarining parraklarini ishlab chiqarish deyarli qayta ishlanmaydigan kompozit materiallardan foydalanishni talab qiladi. Shamol generatorlari ishlatiladigan koʻplab mamlakatlarda ishlatilgan parraklarni koʻmish uchun maxsus poligonlar mavjud boʻlib, bu yangi ekologik muammoni keltirib chiqaradi. Bundan tashqari, shamol tezligi loyihalash shartlaridan keskin oshib ketganda, shamol generatorlari buzilishi mumkin, bu ham qoʻshimcha muammolar va xarajatlarga olib keladi.
Shamol energetikasini joriy etishda maʼlum bir vaqt oraligʻida qancha elektr energiyasi olinishi va shamolning qanchalik kuchli boʻlishini oldindan aniq bashorat qilishning imkoni yoʻqligi sababli koʻplab xavflar mavjud. Biroq, agar stansiyani loyihalash bosqichida uning joylashuvi koordinatalari sinchkovlik bilan tekshirilsa, ularni minimallashtirish mumkin, bu esa shamol tezligini koʻp yillik kuzatishlarga asoslanishi kerak.
Anʼanaviy transportga ekologik muqobil hisoblangan elektromobillar ham litiy batareyalarini ishlab chiqarish (litiy va kobalt qazib olish) bilan bogʻliq ekologik muammolar majmuasini keltirib chiqaradi. Bundan tashqari, elektromobil ishlab chiqarishning oʻzi anʼanaviy avtomobil ishlab chiqarishga qaraganda ancha koʻp CO2 chiqindilarini chiqaradi va akkumulyatorlarni qayta ishlashning mavjud hajmlari ularni utilizatsiya qilish hajmini qamrab olishga imkon bermaydi, bu ham atrof-muhitga zarar yetkazadi.
Quyosh panellarini ishlab chiqarish zaharli kimyoviy moddalardan foydalanish bilan bogʻliq boʻlib, bu tuproq va yer osti suvlarining ushbu moddalar bilan ifloslanishining koʻplab holatlariga olib keladi. Ishdan chiqqan panellarni utilizatsiya qilish alohida ekologik muammoni keltirib chiqaradi. 2050-yilga borib quyosh panellaridan chiqadigan chiqindilar hajmi 78 million tonnaga yetishi mumkin, bu esa ularni qayta ishlash uchun katta ishlab chiqarish bazasini talab qiladi.
Rivojlanayotgan mamlakatlar yashil texnologiyalarni joriy etishda ancha jiddiy muammolarga duch kelmoqda, masalan, yashil loyihalarni moliyalashtirish uchun arzon kreditlardan foydalanish imkoniyatining yoʻqligi, keng koʻlamli davlat subsidiyalarini taʼminlay olmaslik, import qilinadigan texnologiyalar va uskunalarning yuqori narxi, xorijiy texnologiyalar va patentlarga qaramlik, yuqori litsenziya toʻlovlari, ilgʻor texnologiyalar va tadqiqot infratuzilmasidan foydalanish imkoniyatining cheklanganligi, chiqindilarni utilizatsiya qilish muammolari, nodir metallarni qazib olish natijasida mahalliy ekotizimlarning tanazzulga uchrashi, qishloq xoʻjaligini yuritishning anʼanaviy usullariga salbiy taʼsir koʻrsatishi va boshqalar.
Bundan tashqari, rivojlanayotgan va kam rivojlangan mamlakatlarda yashil texnologiyalarni joriy etish past daromadli aholining mavjudligi va keskinlashgan ekologik, tabiiy-iqlim muammolari tufayli katta qiyinchilik tugʻdirmoqda.
Uglerod soliqlari va ekologik standartlarni joriy etish, garchi ezgu maqsadlarni koʻzlasada, rivojlanayotgan va qashshoq mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanishiga qoʻshimcha toʻsiqlarni keltirib chiqaradi. Dekarbonizatsiya talablari aslida tarixan iqtisodiy farovonlikning asosiy yoʻli boʻlgan sanoatlashtirish imkoniyatlarini cheklaydi.
Yashil texnologiyalarni joriy etishdan kelib chiqadigan chiqindilarni utilizatsiya qilish kontekstida sezilarli nomutanosiblik kuzatilmoqda. Rivojlangan mamlakatlar koʻpincha oʻzlarining ekologik muammolarini rivojlanayotgan mintaqalarga eksport qiladilar. Ishdan chiqqan quyosh panellari, shamol generatorlarining parraklari va elektromobil akkumulyatorlari resurslari cheklangan mamlakatlarda chiqindilarni boshqarish tizimlari uchun yangi muammolarni keltirib chiqarmoqda.
Rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarning amaliy tajribasini oʻrganish shuni koʻrsatadiki, yashil texnologiyalar alohida ekologik muammolarni hal qilsada, oʻzlari ham chuqur tahlil va kompleks yechimni talab qiladigan yangi muammolarni keltirib chiqaradi.
Shu bois, bugungi vaziyat “yashil” texnologiyalarni joriy etish borasidagi yondashuvlarni tubdan qayta koʻrib chiqishni taqozo etmoqda. Zero, ularning atrof-muhit, iqtisodiyot va jamiyatga taʼsirining barcha jihatlarini hisobga olgan holda kompleks yondashuvgina chinakam barqaror rivojlanishni taʼminlashi mumkin.
Shu munosabat bilan, yashil texnologiyalarni joriy etish boʻyicha mavjud yondashuvlarni, yaʼni ularning atrof-muhit, iqtisodiyot va umuman jamiyatga taʼsiri jihatlarini hisobga olgan holda qayta koʻrib chiqish maqsadga muvofiq, deb hisoblayman.
Oʻzbekiston ham yashil texnologiyalarni joriy etish orqali yashil iqtisodiyotga oʻtish strategiyasini faol amalga oshirmoqda. Ushbu Strategiya qayta tiklanadigan energiya manbalarini rivojlantirish, energiya samaradorligini oshirish, sanoat va qishloq xoʻjaligida ekologik toza texnologiyalarni joriy etish, iqtisodiyotda yopiq siklni joriy etish kabi bir qator muhim yoʻnalishlarga asoslanadi. Shu bilan birga, mamlakat 2030-yilga borib issiqxona gazlari chiqindilarini 2010-yildagi koʻrsatkichlarga nisbatan 35 foizga kamaytirish majburiyatini olgani iqlim siyosati sohasidagi niyatlarning jiddiyligini koʻrsatadi.
Bundan tashqari, mamlakatimizda uzoq muddatli Kam uglerodli rivojlanish strategiyasi va “Yashil” moliyalashtirish milliy dasturi ishlab chiqilgan. Shu bois, hukumat kelgusi 5 yilda investitsiya loyihalarida “yashil” komponentlarni 50 foizgacha oshirishni moʻljallamoqda.
Soʻnggi 5 yil ichida respublika energetika sohasida quyosh va shamol energetikasini rivojlantirish boʻyicha koʻplab keng koʻlamli loyihalar amalga oshirilmoqda. Ushbu loyihalar mamlakatning energiya balansini diversifikatsiya qilishga yordam beradi va yashil energiya sohasida yangi ish oʻrinlarini yaratadi.
Xususan, oʻtgan davrda mamlakatimizga qariyb 20 milliard dollar xorijiy investitsiya kirib keldi, 9,6 gigavattli “yashil” energetika quvvatlari va 300 megavattli 2 ta energiya saqlash tizimi ishga tushirildi.
Bugungi kunda xorijiy hamkorlar bilan 24 gigavatt elektr energiyasi ishlab chiqarish boʻyicha umumiy qiymati 26 milliard dollardan ziyod 50 dan ortiq yirik loyiha amalga oshirilmoqda.
Bundan tashqari, sanoat sohasida energiya samaradorligini oshirishga alohida eʼtibor qaratilmoqda. Zamonaviy energiya tejamkor texnologiyalar joriy etilib, ishlab chiqarish uskunalari modernizatsiya qilinmoqda. Masalan, mamlakatimiz toʻqimachilik korxonalarida energiya tejamkor uskunalarni joriy etish boʻyicha loyihalar amalga oshirilmoqda, bu esa energiya sarfini kamaytirish imkonini beradi. Bunda davlat soliq imtiyozlari va preferensiyalar berish orqali bunday tashabbuslarni ragʻbatlantiradi.
Qishloq xoʻjaligi sohasida yanada barqaror xoʻjalik yuritish usullariga oʻtilmoqda. Suvni tejaydigan sugʻorish texnologiyalari joriy etilib, organik dehqonchilik rivojlantirilmoqda. Tomchilatib sugʻoriladigan yer maydonlari bir necha barobar koʻpayib, suv resurslarini tejash imkoniyati yaratildi.
Yana bir ustuvor yoʻnalish — ekologik toza transportni rivojlantirish. Yirik shaharlarda jamoat transporti parki yangilanib, elektrobuslarga oʻtilmoqda.
Xususan, Toshkent shahrida ilk bor elektrobuslar qatnovi yoʻlga qoʻyildi, boshqa shaharlarda ham elektrlashtirilgan jamoat transportini kengaytirish rejalashtirilgan. Elektromobillar infratuzilmasi rivojlantirilib, quvvatlash stansiyalari oʻrnatilmoqda.
Qurilish sohasida yashil qurilish tamoyillari joriy etilmoqda. Yangi binolar energiya tejamkorlik talablari asosida loyihalashtirilib, ekologik toza qurilish materiallaridan foydalanilmoqda. Toshkent va boshqa yirik shaharlarda anʼanaviy binolarga nisbatan ancha kam energiya sarflaydigan energiya tejamkor binolarni qurish boʻyicha tajriba loyihalari amalga oshirilmoqda.
Yangi obyektlarni buzish va yangisini qurish chogʻida qurilish chiqindilarini qayta ishlash va utilizatsiya qilishga ham muhim eʼtibor qaratilmoqda.
Qabul qilingan Hukumat qarorlari doirasida mamlakatimizda qurilish chiqindilarini qayta ishlash va utilizatsiya qilish boʻyicha kompleks chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Bu yoʻnalishda respublikada qurilish chiqindilarini qayta ishlashga ixtisoslashgan oʻttizdan ortiq korxona faoliyat koʻrsatmoqda.
Bunda Gʻarb mamlakatlari tajribasini hisobga olish va boshqa mamlakatlar tomonidan yoʻl qoʻyilgan xatolarni takrorlamaslik, ushbu loyihalarni amalga oshirishda muayyan qiyinchiliklarga yoʻl qoʻymaslik juda muhimdir.
Birinchi muhim narsa energetik oʻtishni puxta rejalashtirish zarurligidir. Baʼzi Yevropa mamlakatlari ishonchli muqobil infratuzilmani yaratmasdan anʼanaviy energiya manbalaridan juda tez voz kechish tufayli muammolarga duch kelishdi. Masalan, quyosh va shamol energiyasidan farqli oʻlaroq, ob-havo sharoitlarini hisobga olmasdan, kun vaqti, yil fasllari, bulutlilik, yomgʻir, shamol kuchiga eʼtibor bermasdan, muqobil energiya sifatida hisoblanishi mumkin boʻlgan atom energetikasi.
Xalqaro ekspertlarning taʼkidlashicha, qayta tiklanuvchi energiya manbalaridan (quyosh va shamol) ekologik toza energiya ishlab chiqarish xarajatlari atom elektr stansiyalariga qaraganda taxminan 20 baravar qimmat.
Ikkinchi muhim jihat - loyihalarning iqtisodiy samaradorligi. Bir qator Gʻarb mamlakatlari yashil energiyani subsidiyalash uchun haddan tashqari yuqori xarajatlarga duch keldi, bu esa davlat budjetiga qoʻshimcha yukni keltirib chiqaradi. Shu sababli, Oʻzbekiston mamlakatning real iqtisodiy imkoniyatlarini hisobga olgan holda muvozanatli qoʻllab-quvvatlash tizimini ishlab chiqishi kerak.
Uchinchi muhim jihat — mahalliy yashil texnologiyalarni rivojlantirishni ragʻbatlantirish zarurati. Ayrim mamlakatlarda kuzatilgan chetdan keltiriladigan asbob-uskunalar va texnologiyalarga haddan tashqari bogʻliqlik iqtisodiyot tarmoqlarining barqaror rivojlanishi uchun xavf tugʻdirmoqda. Shuning uchun oʻzimizning ishlab chiqarish bazamizni rivojlantirib, malakali kadrlar tayyorlashimiz kerak.
Toʻrtinchi jihat mahalliy iqlim va geografik sharoitlarni hisobga olishning muhimligi bilan bogʻliq. Baʼzi Gʻarb mamlakatlari tanlangan texnologiyalar mahalliy sharoitlarga optimal moslashtirilmaganligi sababli qiyinchiliklarga duch kelishdi. Oʻzbekiston uchun mahalliy iqlim sharoitida eng samarali yechimlarni tanlash juda muhim.
Beshinchi muhim jihat energiyani saqlashning samarali tizimini yaratish zarurati hisoblanadi, chunki bir qator Yevropa mamlakatlari energiyani saqlash texnologiyalarining yetarli darajada rivojlanmaganligi sababli energiya taʼminotidagi beqarorlik muammosiga duch keldi. Oʻzbekiston avvalboshdanoq bu jihatga alohida eʼtibor qaratishi muhim.
Oltinchi muhim jihat — eskirgan ekologik uskunalarni ikkilamchi qayta ishlash boʻyicha yangi quvvatlarni tashkil etish. Bunga ishlatilgan quyosh panellari, shamol qurilmalari va akkumulyator batareyalari, shuningdek, boshqa energiya tejovchi qurilmalarni utilizatsiya qilish kiradi. Bunday yondashuv qoʻshimcha ekologik xavf-xatarlar va yangi ekologik muammolar paydo boʻlishining oldini olish uchun zarurdir.
Ushbu omillarni hisobga olgan holda, Oʻzbekiston boshqa mamlakatlar tomonidan yoʻl qoʻyilgan xatolarga yoʻl qoʻymasdan, barqaror tizimni yaratish imkoniyatiga ega boʻladi, bu esa ekologik toza texnologiyalarga yanada ravon va iqtisodiy jihatdan samarali oʻtishni taʼminlaydi.
Maqola mualliflari:
D. Shaulov va R. Gʻulomov
Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Biznes va tadbirkorlik oliy maktabi
