Tadbirkor Anna Obidenova tomonidan yaratilgan Rossiyaning YAKA kiyim-kechak brendi kolleksiyalarida qirgʻiz naqshlaridan foydalanilgani sababli mojaro markazida boʻldi. Ijtimoiy tarmoqlarda madaniy oʻzlashtirish, shuningdek, mualliflik huquqlarining ehtimoliy buzilishi haqida munozaralar avj oldi.
Vaziyatga birinchi boʻlib Instagram foydalanuvchisi Uljan Bekturova eʼtibor qaratdi. U YAKA doʻkoni suratini eʼlon qildi va brend oʻz mahsulotlarida qirgʻiz anʼanaviy naqshlaridan foydalanayotganidan noroziligini bildirdi.
YAKA 2023-yilda tashkil etilgan boʻlib, Markaziy Osiyo madaniy merosidan ilhomlangan kiyim-kechaklar, aksessuarlar va gilamlar ishlab chiqaradi. Brend saytida u “Qirgʻiziston Respublikasining 100-yilligi sharafiga yaratilgani” aytilgan. Mahsulotlar narxi 20 mingdan 70 ming rublgacha.
Tanqidchilarning fikricha, brend qirgʻiz madaniyati elementlarini tijoratlashtiradi, shu bilan birga ushbu madaniyat tashuvchilarining oʻzlari chetda qoladi.
“Bu madaniy oʻzlashtirishdir: begona madaniyat elementlarini olib, ularni kontekstdan ajratib, tovarga aylantirish va ”ekzotika“ uchun pul toʻlashga tayyor boʻlganlarga sotish,” - deb yozdi Bekturova oʻz blogida.
YAKA veb-saytidagi mahsulotni nusxalash boʻyicha sud jarayonlari haqida ogohlantiruvchi boʻlim qoʻshimcha bahslarga sabab boʻldi. Bu brend qirgʻiz naqshlarini oʻzlashtirishga urinayotganidan xavotir uygʻotdi.
Maʼlum boʻlishicha, kompaniya YAKA savdo belgisini Rospatentda roʻyxatdan oʻtkazgan, bu uning mahsulotlarini himoya qiladi, ammo barcha qirgʻiz naqshlariga taalluqli emas. Qirgʻizpatent vakili Anarbek Ismoilovning aytishicha, Qirgʻiziston qonunchiligida anʼanaviy xalq ijodiyoti elementlaridan foydalanishga taqiq yoʻq. Uning soʻzlariga koʻra, yuridik nuqtayi nazardan, Rossiyada brendni roʻyxatdan oʻtkazish huquqlarni buzmaydi.
Qirgʻiziston moda sanoati vakillarining fikricha, naqshlarning maʼnosini tushunmasdan foydalanish madaniy merosni qadrsizlantirishi mumkin.
Qoorchaq brendining hammuassisi Erik Abdiqaliqov qirgʻiz naqshlari anʼanaviy ravishda muloqot shakli sifatida ishlatilganini va aniq ramziy maʼnolarga ega boʻlganini taʼkidladi. Uning soʻzlariga koʻra, 1990-yillarda ommaviy ishlab chiqarish ornamentning aslligini yoʻqotishiga olib keldi.
“Odamlar koʻpincha qirgʻiz naqshlarini maʼnosini tushunmasdan, qolipga solib ishlatishadi. Bu katta muammo. Naqsh kiyimning maʼlum bir qismiga, erkaklar yoki ayollarga, hatto motam marosimlariga ham moʻljallangan boʻlishi mumkin”, — dedi u.
Baira moda uyi asoschisi Toʻlgʻonoy Bayra ham umuman qirgʻiz naqshlarini patentlash mumkin emasligini, lekin ular asosida mualliflik asarlarini yaratish mumkinligini taʼkidladi.
Anna Obidenovaning aytishicha, brendning maqsadi apropriatsiya emas, balki qirgʻiz anʼanalarini ommalashtirishdir. Uning soʻzlariga koʻra, mahsulot ustida qirgʻizistonlik dizaynerlar, zargarlar va ustalar ishlamoqda, ishlab chiqarish esa Qirgʻizistonda olib borilmoqda.
“YAKA mahsulotlarida Made in Kyrgyzstan deb yozilgan. Ishonchimiz komilki, gap mulkni oʻzlashtirish haqida emas, balki madaniy merosga ehtiyotkorlik bilan munosabatda boʻlish haqida ketmoqda”, — deya taʼkidladi u Instagramda.
Biroq, koʻp oʻtmay, post oʻchirildi va tadbirkorning shaxsiy akkaunti yopildi. Brend sahifasida tanqidiy fikr qoldirgan foydalanuvchilar bloklanganliklarini maʼlum qilishdi.
Janjalga qaramay, YAKA rivojlanishda davom etmoqda. 2023-yilda brend Bishkekdagi Qarash Lab kino tadbirining hamkoriga aylandi, 2024-yilda esa Ostona shahrida boʻlib oʻtgan Butunjahon koʻchmanchilar oʻyinlarida oʻz kolleksiyasini taqdim etdi.
