Пул — айирбошлаш стандарти.
Бошбошдоқлик даврида товарлар товарга алмаштирилганда, пулга бўлган эҳтиёж ривожланган бозордагидек кескин бўлмаган. Ва шунга қарамай, ҳатто энг ибтидоий давлатлар ҳам ўзларининг пул турларини яратган. Пулнинг роли, барча айирбошлашларнинг стандарти доимо кўп бўлган ёки энг кўп талаб қилинадиган товарга тушди.
Пулнинг функциялари
Бир донишманд айтадики, пул савдо ғилдираги айланадиган йўлдир. Бошқа бир донишманд пул савдо оламида гапириладиган универсал тил эканлигини таъкидлаган. Ва иккаласи ҳам тўғри эди.
Пул савдодан туғилган ва товар айирбошлашни осонлаштирадиган техник восита сифатида пайдо бўлган. Ахир, пульсиз, фақат тўғридан-тўғри алмашинув кўпроқ ёки камроқ осонлик билан амалга оширилиши мумкин, агар ҳар бир шерик бошқасига керак бўлса. Аммо бозорга бор-йўғи уч киши келган бўлса ҳам, пул ёрдам бермаса, айирбошлашга рози бўлмасликлари мумкин.
Ҳақиқатан ҳам, тасаввур қилинг-а, А бозорга қўй терисини пойабзалга алмаштириш учун, Б зиғирга алмаштириш учун туфли олиб келди, C унга терини алмаштириш учун зиғир олиб келди. Ҳар ким ўз молини хоҳлаган шеригига таклиф қилади, лекин алмашинув ишламайди.
Улардан бири икки томонлама алмашинувни амалга оширишга қарор қилмагунча, вазият умидсиз бўлиб қолади. Бундай вазиятда у ўз товарини бошқа сотувчининг шахсан ўзи керак бўлмаган товарига алмаштириши, кейин эса бошиданоқ айнан ўзи хоҳлаган нарсани учинчи шахсдан олиши керак. Ушбу мисолда А терини зиғирга алмаштириши мумкин, кейин эса зиғирни пойабзалга алмаштириши мумкин. Аммо бу шуни англатадики, бу ибтидоий бозорда зиғир талаб ва таклиф ўртасидаги зиддиятни ҳал қилиб, пул ролини (ёки баъзан айтилишича, пул товари) эгаллади. Бошқача қилиб айтганда, пул савдо иштирокчилари ўртасида товар ҳаракатини (ёки муомаласини) сезиларли даражада осонлаштиради ва шунинг учун ҳам пулнинг биринчи ўрни бозорда товар айланишини таъминлаш воситасидир. У ерда пул универсал тил бўлиб хизмат қилади, унинг ёрдамида бозорнинг барча иштирокчилари осонгина рози бўлишади. Айтганча, шунинг учун ҳам олтин ва кумуш бизнинг асримизнинг ўрталарига қадар дунёнинг етакчи давлатларининг пул тизимлари учун асос бўлиб хизмат қилган асосий пул товарларига айланди. Ушбу қимматбаҳо металлар ер юзидаги энг кўп сонли халқлар томонидан энг тушунарли пул тили сифатида қабул қилинган, бу ички ва ташқи савдони сезиларли даражада осонлаштирган. Пул билан ҳамма нарса жойида бўлса, товар нормал муомалада бўлади, савдо кечикмасдан давом этади ва мамлакат ғам билмайди. Аммо агар пул дунёсида ишлар нотўғри бўлса (масалан, пул жуда оз бўлса), савдо дарҳол ғазаблана бошлайди ва бутун иқтисодиёт «касал бўлади».
Мисол учун, Россия 1992 йил бошида шундай вазиятга тушиб қолди, ўшанда кўпчилик товарлар нархи 8-10 бараварга ёки ундан ҳам кўпроққа кўтарилган. Аксарият тўловлар нақд пулда амалга оширилгани боис тўсатдан қоғоз пуллар жуда кам экани ва ҳатто иш ҳақи ва пенсияларни тўлаш учун ҳеч нарса йўқлиги (нархларнинг ошиши туфайли) маълум бўлди. Шунга кўра, одамлар дўконларда товарлар сотиб ололмади ва савдо улар учун ишлаб чиқарувчиларга тўлай олмади. Шу сабабли корхоналар ночор бўлиб қолди, банклар уларга иш ҳақи тўлаш учун пул беришни тўхтатди. Бу бозордаги вазиятни янада ёмонлаштирди ва мутлақо ҳамма қийин вазиятга тушиб қолди: товар ишлаб чиқарувчилар, савдогарлар ва харидорлар. Давлат хусусий ва юридик шахслардан солиқ тушумларини йўқотди. Бундай вазиятда фуқароларни тинчлантириш учун қоғоз пулларни чоп этишни зудлик билан кўпайтириш, катта номиналдаги (1 ва 5 минг рубль) банкнотларни чиқариш ва уларни самолётда мамлакат бўйлаб улоқтириш керак эди. Демак, Фернанд Браудел пул ҳақида шундай деганда ҳақ эди: «Улар ажойиб кўрсаткич: уларнинг муомалада бўлиши, муомаласи қанчалик қийинлиги, пул тизимининг мураккаблашиши ёки пул етишмовчилиги. Одамларнинг ҳаётидаги энг камтарона ҳодисаларигача бўлган барча фаолиятига ишонч билан баҳо бериш мумкин».
Айирбошлаш
Айирбошлаш — бу баъзи товарлар ёки хизматларни пул маблағларидан фойдаланмасдан тўғридан-тўғри бошқаларга алмаштиришга асосланган савдо усули. Бундай ҳолда, табиийки, баъзи маҳсулотлар бошқаларга қараганда кенгроқ харидорларга муҳтож эканлиги дарҳол аён бўлади. Ва бундай энг кўп талаб қилинадиган товарлар пул ўрнини босувчи — пул товарларига айланади. Мисол учун, Россияда 1991 йил охирида, иқтисодий ислоҳотлар остонасида, барча товарларнинг тақчиллиги шунчалик кескинлашдики, пул фойдали бўлишни тўхтатди — барчаси савдо айирбошлашга асосланган эди. Ва дарҳол пул товарлари (автомобиллар, ёғоч, пўлат, бензин, гўшт) пайдо бўлди, улар учун зарур бўлган ҳамма нарсани алмаштириш мумкин эди.
Мамлакатнинг пул таъминоти
Мамлакатда қанча кўп пул бўлса, шунча яхши. Бу давлат ресурсларидан тўлиқ фойдаланиш имконини беради ва шу орқали бутун халқ фаровонлигини ошириш йўлини тезлаштиради. Эҳтимол, ҳар биримиз ихтиёримиздаги энг катта пулни мамнуният билан қабул қиламиз. Аммо мамлакатда айланма пул миқдорининг ошиши ҳақиқатан ҳам унинг бойлигининг ошишига олиб келадими? Унда нега барча давлатларнинг парламентлари пул муомаласи устидан қаттиқ назорат ўрнатишга, пул муомаласини тартибга солувчи махсус қонунлар қабул қилишга ҳаракат қилади?
Пулдан фойдаланишнинг кўп йиллик тажрибаси иқтисодчиларга қаттиқ ҳақиқатни ўргатди — мамлакатда савдо ва ишлаб чиқаришнинг нормал бориши учун қанча пул керак бўлса, шунча пул бўлиши керак — кўп эмас, кам эмас. Ушбу формула ноаниқликдан азият чекади, аммо биз уни янада аниқроқ қилишга ҳаракат қиламиз.
Пул муомаласининг тезлиги — ҳар бир пул бирлигининг йил давомида ҳар қандай операцияларни таъминлашда иштирок этганликлари сони. Пул доимий равишда қўлни алмаштириб туриши исбот талаб қилмайди — товар, бозор, пул иқтисодиётида бошқача бўлиши мумкин эмас.
Иқтисодчилар пул муомаласи тезлигини ҳисоблашни ўргандилар, гарчи, албатта, фақат ўртача ҳисобда — йил давомида мамлакатда муомалада бўлган пулнинг бутун массаси учун.
Бунинг учун йил давомида мамлакатда сотилган барча товарларнинг умумий қийматини миллий банк маълумотларига кўра муомаладаги пул миқдорига бўлиш керак. Масалан, кичик бир давлатда бир йилда 10 млн дирҳамлик товар ва хизматлар сотилган, 2 миллион дирҳам муомалада бўлган дейлик. Биз 10 ни 2 га бўламиз ва шуни оламизки, йил давомида ҳар бир дирҳам ўртача 5 марта айланган, яъни у айнан шунча марта олди-сотдида қатнашган. Фараз қилайлик, мамлакатда нақд пул билан тўлиқ буюртма мавжуд.
Шунда биз пул муомаласининг бундай тезлиги маълум бир мамлакат учун нормал ҳолат ва келажакда ҳам сақланиб қолиши керак деб тахмин қилишимиз мумкин. Бу ердан биз маълум бир мамлакатга товарларни пулга, пулни эса товарларга алмаштириш учун зарур бўлган пул миқдорини ҳисоблаш имконини берувчи тенгламани олишимиз мумкин. Бу алмашиниш тенгламаси (уни тузган олим номи билан Ирвинг Фишер қонуни деб ҳам аталади) қуйидагича кўринишга эга бўлади: М = PQ/V, бу ерда
М — мамлакатнинг нормал пул муомаласини таъминлаш учун зарур бўлган пул массаси (умумий миқдори);
P — бу мамлакатда сотиладиган товарлар ва хизматлар учун ўртача нарх даражаси;
Q — бу мамлакатда йил давомида сотилган товарлар ва хизматларнинг умумий ҳажми;
V — пул муомаласининг тезлиги (йилига марталарда).
Албатта, ҳақиқий ҳисоб-китоблар учун тенгламанинг барча элементларининг қийматларини аниқлайдиган иш қилиш керак, аммо бу пул муомаласи бўйича мутахассислар учун масала. Бизга ушбу формуланинг шаклини билиш кифоя, чунки у ҳар қандай мамлакатнинг пул тизимининг ҳолатини белгиловчи реал боғлиқликларни тушунишга имкон беради.
Масалан, агар бирон бир мамлакатда нархлар кўтарилса, доимий ишлаб чиқариш ҳажми ва бир хил айланиш тезлиги билан ҳам пул массасини ошириш кераклиги аниқ. Агар пул тезроқ айлана бошласа, лекин нархлар ва ишлаб чиқариш ўсмаса, у ҳолда мамлакат камроқ пул билан яшаши мумкин.
Бу формула шуни кўрсатадики, мамлакатда муомалада бўлган пул миқдори ўзбошимчалик билан бўлиши мумкин эмас. Бу йил давомида амалга оширилган операциялар ҳажмига ва миллий валютанинг эришилган айланиш тезлигига тўлиқ мос келиши керак. Айтганча, бу тезлик бутунлай бошқарилиши мумкин ва мамлакат банк тизимининг ишлашига ва пул операцияларида иштирок этувчи муассасаларнинг техник жиҳозланишига боғлиқ. Банкларнинг техник жиҳозланиши қанчалик юқори бўлса, замонавий компьютерлар ва сунъий йўлдош алоқа линияларидан қанчалик кенг фойдаланилса, пул маблағлари шунчалик тез айланади ва иқтисодиётнинг нормал фаолият юритиши учун шунчалик кам талаб қилинади.
Инфляция
Пул инфляцияга боғлиқ.
Нархлар даражасининг умумий ўсиши даврлари инфляция деб аталади. Бугунги кунда бу сўз энг кўп ишлатиладиганлардан биридир.
Албатта, инфляция даврига кирган мамлакат бир вақтнинг ўзида сотиладиган барча товарлар қимматлашади, дегани эмас. Улардан баъзилари арзонлашиши мумкин. Яшаш нархининг ўзгариши нархлар индекси ёрдамида ўлчанади.
Талаб инфляцияси одамлар, корхоналар ва ҳукуматлар шароитлар туфайли кўпроқ пул сарфлашга қарор қилганда юзага келади. Талаб таклифдан каттароқ бўлиб чиқади ва бу муқаррар равишда нархларнинг ошишига олиб келади.
Таклиф инфляцияси ҳам хавфли эмас.
Харажатларни талаб қилувчи инфляциянинг энг ёмон томони шундаки, у инфляция психологиясини келтириб чиқаради.
Инфляция психологияси — бу иқтисодиётдаги вазият, бунда ҳамма инфляция давом этишига ишонч ҳосил қилади ва шунинг учун ишчилар иш ҳақини олдиндан оширишни талаб қиладилар ва тадбиркорлар меҳнат, хом ашё ва кредит нархларининг яқинлашиб келаётган ўсишига уларнинг нархига таъсир қилади.
Инфляция психологияси субъектив тушунчадир, лекин у жуда реал ва ўта хавфли, чунки у ўзини ўзи таъминлайдиган инфляциянинг аёвсиз доирасини келтириб чиқаради. Инфляция психологиясини қайтариш жуда қийин.
Инфляция гиперинфляцияга айланиш учун ёмон тенденцияга эга.
Гиперинфляция — нархларнинг умумий даражасининг ўсиш суръатлари айниқса юқори бўлган (одатда ойига 50% дан ортиқ) инфляция бўлиб, у мамлакат иқтисодиётига ҳалокатли таъсир кўрсатади, аҳолининг тез қашшоқлашишига ва ишсизликнинг кучайишига олиб келади.
Инфляция бор шароитда қарздор бўлиш фойдали, лекин сақлаш ва қарз бериш фойдасиз.
Хулоса
Бозор иқтисодиёти пульсиз мавжуд бўлмайди. Пул иқтисодиётда учта асосий функцияни бажаради:
Айирбошлаш воситаси (бартер қийинчиликларини четлаб ўтиб, товар айирбошлашга ёрдам беради. Бу функция иқтисодиётда меҳнат тақсимотини таъминлайди),
Маҳсулот қийматини ўлчаш (пул деярли бир хил қиймат ўлчов бирлигидир, худди метр узунлик ўлчов бирлиги бўлгани каби),
Қиймат омбори (бойликни сақлашнинг энг хавфсиз усули пулда, агар инфляция бўлмаслигига ишонч ҳосил қилинса).
Кўпгина мамлакатларда қимматбаҳо металлар пул ўрнини босиш учун ишлатилади:
Улар тезда сифатини йўқотмаслиги ёки эскирмаслиги учун яхши сақлаш муддатига эга;
Қийматдаги кичик фарқларни акс эттириш учун жуда кичик қисмларга бўлиниши мумкин.
Пулни сақлаш ва ташишни осонлаштириш учун кичик миқдорда катта қиймат.
Ҳозирги вақтда пул — бу ҳар қандай давлатнинг Марказий банки томонидан чиқарилган қоғоз ва тангалар (банкнотлар). Банкноталар, пул товарлари ва қимматбаҳо металлардан фарқли ўлароқ, иқтисодиётда мустақил қийматга эга эмас. Уларга фақат уларни чиқарадиган давлат ҳокимияти томонидан баҳо берилади. Ҳар бир мамлакатда амал қиладиган қонунга кўра, банкноталар унинг ҳудудида товарлар ва хизматлар учун тўлов сифатида қабул қилиниши керак.
Пул (тўғрироғи, пулнинг ўзи эмас, балки бошқа одамларнинг пулларини бир мунча вақт бошқариш қобилияти) ҳам бошқа ҳар қандай маҳсулот каби бозорда сотиб олиниши ва сотилиши мумкин.
Кўпгина ривожланган мамлакатларда банкноталар сўнгги йилларини ўтказмоқда. Агар мамлакатда банк тизими яхши ривожланган бўлса ва ҳукуматга аҳоли ишонч билдирса, қоғоз пул ва тангалар уюмини олиб юришнинг ҳожати йўқ. Энди нақд пульсиз тўловларга ўтиш мумкин. Бу анча қулайроқ ва осонроқдир. Одамлар чўнтагида пластик карта билан дўконга келиб, хоҳлаганча товар сотиб олиши мумкин, агар, албатта, ҳисоб қайдномаси имкон берса, телефон ёки интернет орқали қўнғироқ қилиб, товарларга буюртма беришлари мумкин. Деярли барча йирик операциялар банк ўтказмаси орқали амалга оширилади.
Аммо бундай ҳисоб-китоб тури барқарор иқтисодиёт, ривожланган банк тизими ва аҳолининг давлатга мутлақ ишончи билангина истиқболли бўлиши мумкин. Агар ушбу компонентлардан бирортаси бажарилмаса, нақд пульсиз тизимга тўлиқ ўтиш шунчаки мумкин эмас. Афсуски, мамлакатимизда бирорта ҳам шарт бажарилмайди. Бинобарин, ҳукуматга ишонч бўлмагунча, банк тизими ривожланмаган ва иқтисодиёт барқарор бўлмагунча ҳисоб-китобларнинг бундай тури ниҳоятда умидсиздир.
