Ўқувчилар ва ўқитувчилар ўртасидаги муносабатларда муҳим роль ўйнайдиган омиллардан бири ўқувчиларга, шунингдек, ўқитувчиларга профессионал психологик ёрдам кўрсатилмаганлигидир. Мактаб психологлари ва ижтимоий ишчилари муаммоли вазиятларни аниқлаш ва ҳал қилишда ёрдам беришлари мумкин, лекин улар кўпинча етишмайди ёки чекка мактаблардаги бундай касб эгалари малакасиз ҳисобланади. Зўравонликнинг олдини олиш бўйича тизимли ишларнинг йўқлиги муаммони янада кескинлаштирмоқда.
Зўравонликнинг самарали олдини олиш учун талабалар билан ишлай оладиган ва низоларнинг олдини оладиган мутахассислар керак.
Замонавий оммавий ахборот воситалари ва ижтимоий тармоқлар ёш авлоднинг хатти-ҳаракати ва воқеликни идрок этишини фаол равишда шакллантирмоқда. Видео ўйинлар, фильмлар ва интернетдаги зўравонлик мазмуни зўравонлик ва шафқатсизликни нормаллаштиришга ёрдам беради. Ижтимоий тармоқлар, шунингдек, қўрқитиш ва тажовузкор ўзаро таъсирлар учун янги платформаларни яратади ва бу муаммони янада кучайтиради.
«Ижтимоий тармоқлар ва интернет сайтлари болаларни реал дунёдан чалғитади, бироқ уларнинг кўпчилиги бундан яхши самара бериш учун фойдаланади. Кўп ўқувчилар интернет сайтлари туфайли ривожланаётганини пайқадим», — дейди бу борада 14 йиллик тажрибага эга ўқитувчи Светлана Александровна Шаимова.
Педагог ўқитувчиларнинг тажовузкорлиги ўқувчилар учун ҳалокатли оқибатларга олиб келишини таъкидлади:
Руҳий жароҳат: Зўравонликка учраган болалар ташвиш, тушкунлик ва ўзини паст баҳолаш каби узоқ муддатли психологик муаммолардан азият чекиши мумкин.
Заиф ўқув натижалари: зўравонликка дучор бўлган ўқувчилар кўпинча ўқишга бўлган мотивациясини йўқотадилар, бу эса ёмон академик натижаларга олиб келади.
Ижтимоий изоляция: Жароҳатланган болалар синфдошлари ва бошқа катталар билан мулоқот қилишдан қочиши, уят ва қўрқувни ҳис қилиши мумкин.
Хулқ-атвор муаммолари: зўравонлик қурбонлари тажовузкор хатти-ҳаракатларни намоён қилиши ёки аксинча, ўзларига чекиниши мумкин, бу эса психологларнинг аралашувини талаб қилади.
Аммо болаларнинг ўзлари ўзларининг интизомсиз хатти-ҳаракатлари билан ўқитувчиларни безовта қиладиган ҳолатлар мавжуд, дея қўшимча қилди Светлана Шаимова.
— Ўқувчилар ўз хатти-ҳаракатлари билан атайин жаҳлингизни чиқармоқчи бўлган ҳолатлар борми?
«Ҳа, бу ўрта синф ўқувчилари орасида содир бўлади. Ўсмирлик ҳар кимга ҳар хил таъсир қилади. Баъзи одамлар ўзларининг хулқ-атвори билан ўқитувчиларнинг жаҳлини чиқаради ва шу билан синфдошлари орасида обрў қозонаман деб ўйлайди».
— Ўқитувчилик фаолиятингиз давомида ўқувчилар ёки ўзингиз тажовуз кўрсатган пайтлар бўлганми? Нима сабабдан? Бу вақтда ўзингизни қандай тутгансиз?
«Ҳа, менда ёшлигим ва тажрибасизлигим, ўқувчилар томонидан эса баҳодан норозилиги туфайли тажовуз содир бўлди. Менинг тажовузкорлигимнинг намоён бўлиши қичқириқлар, баланд овоз эди. Ҳеч кимни урмаганман».
— Ҳозирги ёшлар ҳақиқатан ҳам «назоратдан чиқиб кетган»ми, бундай хатти-ҳаракатларнинг сабаби нимада?
«Ёшлар назоратдан чиқиб кетди, демаган бўлардим, шунчаки ёшлар (лекин 100 фоиз эмас) энди бошқа нарсага қизиқиб, ўқимай қўйди. Кўпчилик пул ишлай бошлайди ва ўқиш муҳим эмаслигини даъво қилади».
Ўқитувчиларнинг зўравонликка йўл қўйишига бир қанча сабаблар бор, дея давом этади ўқитувчи:
Касбий чарчоқ: Ўқитувчилар кўпинча ҳаддан ташқари ортиқ юклама, ресурс етишмовчилиги ва раҳбарият ҳамда ота-оналарнинг босими ортидан юқори даражадаги стрессга дуч келишади.
Тегишли тайёргарликнинг йўқлиги: Баъзи ўқитувчилар синфни бошқариш ва низоларни ҳал қилиш бўйича кўникма ҳамда билимга эга эмас, бу эса тажовузкор хатти-ҳаракатларга олиб келиши мумкин.
Маданий ва ижтимоий стереотиплар: Баъзи жамиятларда болаларни жисмоний жазолаш ҳали ҳам мактабларда ўз аксини топиши мумкин бўлган тартиб-интизомнинг мақбул усули ҳисобланади.
Шахсий муаммолар: Ўқитувчиларнинг шахсий қийинчиликлари, масалан, оилавий муаммолар ёки молиявий қийинчиликлар уларнинг ишдаги хатти-ҳаракатларига салбий таъсир кўрсатиши мумкин.
Ўқувчиларнинг интизомсиз хулқ-атвори. Ўқувчи ўз хатти-ҳаракати орқали ўқитувчида салбий ҳис-туйғуларни уйғотса ва шу билан синфдошлари олдида «зўр» кўринишга ҳаракат қилади.
Кўпинча ўқувчилар ўртасида психологик ва баъзан жисмоний зўравонлик муаммоси мактаб ва жамият томонидан эътиборга олинмайди. Муаммога нотўғри муносабатда бўлиш, зўравонлик ҳолатларини яшириш истаги, ўқувчиларнинг хатти-ҳаракатларига эътибор бермаслик вазиятни янада оғирлаштириши мумкин.
Мактабларда зўравонлик факти барча манфаатдор томонларнинг фаол иштирокини талаб қилади: ўқитувчилар, ота-оналар, талабалар ва давлат органлари.
Талабалар ва ўқитувчилар ўртасидаги зўравонлик жиддий муаммо бўлиб, таълим жараёнининг барча иштирокчиларидан эътибор ва ҳаракатни талаб қилади.
Мактабларда тажовузкорлик муаммосини ҳал қилиш учун комплекс ёндашув зарур:
Ўқитувчилар учун малака ошириш: синфни бошқариш, педагогиканинг психологик жиҳатлари ва конфликтларни бошқариш бўйича мажбурий курсларни жорий этиш.
Қўллаб-қувватлаш тизими: Ўқитувчилар ва талабалар учун зарур ёрдам ва маслаҳатларни олишлари мумкин бўлган психологик ёрдам хизматларини яратиш.
Қатъий қонунчилик: Таълим муассасаларида зўравонлик ҳолатлари учун назорат ва жавобгарликни кучайтириш, жумладан, айбдорларга нисбатан қаттиқ жазо чораларини жорий этиш.
Тарбиявий ишлар: Ўқитувчилар, ота-оналар ва талабалар учун зўравонликсиз ўзаро муносабатлар ва болалар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш масалалари бўйича ахборот кампаниялари ва тренинглар ўтказиш.
Аноним шикоят каналлари: Ўқувчиларга ташвишларга тезроқ жавоб бериш учун зўравонлик ҳодисалари ҳақида аноним хабар бериш имкониятини бериш лозим.
Фақат биргаликдаги саъй-ҳаракатлар орқали биз болаларнинг ривожланиши ва таълим олиши учун хавфсиз ва қулай муҳитни яратишимиз мумкин. Шуни ёдда тутиш керакки, мактаб ҳар бир ўқувчи ўзини ҳимояланган ва ҳурматли ҳис қиладиган жой бўлиши керак.
Мақолани Арианна Дементьева тайёрлади.
