Бугун Ўзбекистонда давлатнинг иқтисодиётдаги улушини қисқартириш ва реал хусусий сектор учун бозорни бўшатиш имконини берувчи чора-тадбирлар ҳақида гапирилмоқда. Хусусийлаштириш ва давлат улушини камайтириш жараёни босқичма-босқич амалга оширилади.
Давлат иштирокидаги корхоналарга эгалик қилиш, уларни бошқариш ва ислоҳ қилиш бўйича ишлаб чиқилган стратегия лойиҳасига кўра, бу беш йилга чўзилади. Бу ҳужжат фақат хусусийлаштириш ҳақида эмас, умуман олганда, мамлакат иқтисодиётининг бутун ўзгариши ҳақида: қарорлар қабул қилиш усулларидан тортиб корхона даражасида давлат манфаатларини амалга оширишгача.
Албатта, бу дастур идеал эмас, лекин унинг ёрдами билан давлат иқтисодиётдаги мавжуд вазиятни ўзгартириши мумкин бўлади. Масалан, ҳозирда давлатнинг иштироки яширинган кўплаб ташкилий-ҳуқуқий шакллар ҳайратланарли.
Цингапурда давлат иштирокидаги корхоналар МЧЖ сифатида рўйхатга олинган. Улар солиқ тўлайдилар, молиявий ҳисоботларини ошкор қиладилар ва асосий эгаси — давлатга ҳисобот беради.
Стратегия давлат унитар корхоналарини (ДУК) сезиларли даражада тугатишни назарда тутади. Давлат активларини бошқариш агентлиги томонидан ўтказилган 1742 та давлат унитар корхонаси инвентаризацияси шуни кўрсатдики, уларнинг аксарияти бугунги кун ҳақиқатига мутлақо тўғри келмайди. Режага кўра, фақат 70 та давлат унитар корхонаси қолиши керак, яъни атиги 4%. Қолганлари тугатилади ёки акциядорлик жамиятига айлантирилади.
Ушбу корхоналарнинг аксарияти шаффоф давлат харидлари қоидаларини четлаб ўтиш ҳуқуқига эга бўлиб, кўпинча лицензиясиз ишлаган. Буларнинг барчаси давлат секторини инфлация қилиш имконини берди. Масалан, тугатиладиган давлат корхоналари рўйхатига республикадаги барча бозорлар киритилган. Ҳозиргача улар маҳаллий давлат ҳокимияти органлари (ҳокимликлар) балансида бўлиб, улар томонидан бошқарилади. Бу озиқ-овқат хавфсизлиги ва санитария назорати бўйича ташвиш билан изоҳланади. Худди шу ҳолат кўплаб ун тегирмонларида ривожланган, гарчи рақобатбардош ва субсидияларга муҳтож бўлмаган хусусий ўйинчилар аллақачон пайдо бўлган.
Яна бир мисол, ҳар бир ҳокимлик ҳузуридаги давлат унитар корхоналари томонидан олиб борилаётган шаҳарларни ободонлаштириш ишлари. Турли мамлакатларнинг турли шаҳар ҳокимиятларида бу функция узоқ вақтдан бери ППП/аутсорсинг тамойиллари бўйича хусусий секторга ўтказилган, аммо бизнинг мамлакатимизда бу масалалар мансабдор шахслар томонидан назорат қилинади.
Ушбу босқичда стратегияда давлат 554 та корхонани сақлаб қолиши назарда тутилган. Уларга корпоратив бошқарув тамойиллари киритилади. Ва бу замон талаби. 2016 йил сентябрь ойида Ўзбекистонда иқтисодий ислоҳотлар зарурлиги ҳақида фаол сўз борди, бу давлатчиликдан ёки маъмурий-буйруқбозлик иқтисодиётидан узоқлашмасдан туриб амалга ошириб бўлмайди.
Бугунги кунга қадар аудиторлик фаолияти тўғрисидаги, УФРС ва давлат харидлари тўғрисидаги қонунлар аллақачон қабул қилинган. Шунингдек, давлат корхоналарини хусусийлаштириш жараёнига ҳамроҳлик қилувчи эксперт кенгаши ва жамоатчилик кенгаши фаолияти йўлга қўйилмоқда.
Гарчи яқинда Рақобатни ривожлантириш ва истеъмолчилар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш қўмитаси раиси ўринбосари Фарруҳ Қорабоев Ўзбекистонда давлат монополиясини кейинчалик тегишли талабларга риоя қилмасдан ва корпоратив бошқарув шаффофлигини таъминламасдан, хусусий монополияга айлантириш хавфи борлигини таъкидлаганди.
Фаррух Қорабоев сўнгги уч йилда давлат компаниялари сони сезиларли даражада қисқаргани ва бу тенденция келажакда ҳам давом этишини таъкидлади. Бундан ташқари, бозорда етакчи ўринларни эгаллаган хусусий компаниялар улуши ортиб бормоқда.
Бошқарма бошлиғи ўринбосарининг сўзларига кўра, келгусида давлат корхоналари хусусийлаштириш йўли билан ёки ўзлари чиқиб кетишга қарор қилиб бозорни тарк этади. У буни табиий жараён деб атади.
Шуни қўшимча қилиш керакки, хусусийлаштириш масаласи монополияга қарши сиёсат ва рақобат билан чамбарчас боғлиқ. Мамлакатда иқтисодиётнинг ҳозирги трансформацияси деярли бутун тциклга таъсир қилади — қарорлар қабул қилиш усулларидан тортиб корхона даражасида давлат манфаатларини амалга оширишгача.
