Деменция нима ва у қачон бошланиши мумкин?
Ҳозирги вақтда деменция бир нечта когнитив функцияларнинг сезиларли даражада ёмонлашиши (икки ёки ундан кўп) деб таърифланади. Бу касаллик кўпинча ақлий заифлик билан намоён бўлади. Гапира олиш, қарор қабул қилиш, режалаштириш, диққатни жамлаш ва бошқа функцияларга ҳам таъсир қилиши мумкин. Вазиятни деменция деб баҳолашдан олдин, бундай ёмонлашув инсоннинг мустақил яшаш қобилиятига сезиларли таъсир кўрсатишини аниқлаш керак.
Деменциянинг кўплаб сабаблари бор — бу, масалан, нейродегенератив касалликлар (яъни асаб ҳужайраларининг ўлимига олиб келадиган касалликлар, хусусан, Альцгеймер касаллиги, фронтотемпорал деменция), узоқ муддатли спиртли ичимликларни суиистеъмол қилиш ёки травматик мия шикастланиши. Лекин бу касаллик ҳеч қачон ўз-ўзидан келиб чиқмайди.
Деменциянинг қандай босқичлари мавжуд?
Буларнинг барчаси деменцияга олиб келган касалликка боғлиқ. Аммо деменция кўп ҳолларда прогрессив касалликдир. Битта савол шундаки, у қандай ривожланади - ҳар бир ҳолатда биринчи навбатда турли кўникмалар йўқолиши мумкин. Масалан, Люи танасининг деменцияси билан хотира кейинроқ таъсирланади ва биринчи аломатлар одам учун ғайриоддий бўлган ёмон эътибор, шунингдек, нарсаларни режалаштириш ва тартибга солиш билан бир хил даражада ғайриоддий муаммолар бўлади. Алсгеймер касаллиги билан ҳамма нарса бошқача - аксарият ҳолларда хотира биринчи бўлиб шикастланади.
Агар умумий хусусиятлар ҳақида гапирадиган бўлсак, унда касалликларнинг халқаро таснифида деменциянинг ривожланиши уч босқичга бўлинади:
енгил деменция — одам мустақил яшаши, қандайдир ижтимоий ҳаётга эга бўлиши мумкин, аммо барибир мураккаб вазифаларни бажаришда ёрдамга муҳтож (масалан, ҳисоб-китобларни тўлаш);
мўътадил деменция — одам энди уйдан ташқаридаги ишларга дош бера олмайди ва уйда у фақат оддий нарсаларни қила олади - масалан, у кийиниши ва душ қабул қилиши мумкин, лекин бу одатда қийин кечади; унинг хатти-ҳаракати ўзгаради (тажовузкорлик пайдо бўлиши мумкин, одам омма олдида бақира бошлайди, номаълум мақсадда уйдан чиқиб кетади ва ҳоказо);
оғир деменция — одам вақт ва маконда йўналишини йўқотади, нима бўлаётганини тушунмайди ва ҳатто бошқаларнинг ёрдамисиз оддий кундалик вазифаларни ҳам бажара олмайди.
Деменциянинг олдини олиш учун нима қилиш керак?
Кўпинча оммавий ахборот воситалари ва блогларда бу саволга ишончли жавоб берилади: соғлом турмуш тарзи. Аммо муаммо шундаки, жисмоний фаоллик, соғлом овқатланиш ва етарли уйқу энг машҳур сабаблар - Альцгеймер касаллиги ёки Люи органлари билан деменция каби нейродегенератив касалликлардан келиб чиқадиган деменциядан ҳимоя қилиши ҳақида далиллар йўқ. Тадқиқотлар мавжуд, масалан, жисмоний фаол одамлар деменциядан камроқ азият чекишади, аммо гап сабаб-таъсир муносабатлари ҳақида эмас, фақат энг аниқ сабабларга эга бўлмаган корреляция ҳақида кетмоқда. Шу билан бирга, бу фаолиятлар, назарий жиҳатдан (мия қандай ишлаши ҳақида маълум бўлган нарсаларга асосланиб) деменция ривожланишига тўсқинлик қилиши мумкин. Бундан ташқари, бу асосан бошқалар учун фойдали бўлган фаолиятдир (масалан, яхши ухлаш муҳимлиги ҳақида баҳслашиш қийин). Шунинг учун экспертлар (барчаси эмас) ишончли сабабларсиз бўлса ҳам деменциянинг олдини олиш учун муҳим нарсаларни тавсия қилади.
Баъзи дори-дармонлар ёки парҳез қўшимчаларини қабул қилиш орқали деменция ривожланишининг олдини олиш мумкинлигини тушунишга ҳаракат қилган тадқиқотлар мавжуд. Афсуски, бу ишларнинг барчаси, энг яхши ҳолатда, ҳеч нарса ёрдам бермаслигини кўрсатди. Ва бирор нарса зарарли бўлиши мумкин, ҳатто деменцияни ривожланиш хавфи объектив равишда оширилса ҳам. Самарали бўлмаган профилактика усуллари рўйхатига қуйидагилар киради:
мультивитаминлар ва препаратлар шаклида индивидуал витаминлар;
холинэстераз ингибиторлари;
гормон терапияси;
стероид бўлмаган яллиғланишга қарши дорилар;
гинкго билоба.
Шу билан бирга, биз нейродегенератив касалликлар туфайли эмас, балки бошқа сабабларга кўра ривожланадиган деменциянинг олдини олиш ҳақида гапиришимиз мумкин. Масалан, ОИВ инфекциясининг олдини олишнинг турли хил турлари (хавфли контактдан олдин ва кейин қабул қилиниши мумкин бўлган дорилар, презервативлар) ва Б12 витамини етишмовчилигининг олдини олиш (тўғри овқатланиш ва шифокор томонидан кўрсатилган ҳолда, қўшимча витаминлар шаклида, гўшт, сут маҳсулотлари ва тухум истеъмол қилмасангиз препаратлар истеъмол қилган ҳолда).
