Yerning elliptik orbitasi
Yerning Quyosh atrofidagi orbitasi ideal yumaloq emas, balki ellipsdir. Demak, yil davomida Yer bilan Quyosh orasidagi masofa doimo o‘zgarib turadi.
Perigeliy — Yerning Quyoshga eng yaqin joylashgan nuqtasidir. Bu 3-5-yanvar kunlari sodir bo‘ladi, o‘shanda Quyosh va Yer orasidagi masofa taxminan 147 million kilometrni tashkil qiladi.
Afeliy — Yer Quyoshdan eng uzoqda bo‘lgan orbita nuqtasi. Bu taxminan 4-6-iyul kunlari, masofa 152 million kilometrga yetganda sodir bo‘ladi.
Bu nuqtalar orasidagi farq taxminan 5 million kilometrni tashkil etadi, bu Yerdan Quyoshgacha bo‘lgan o‘rtacha masofaning taxminan 3 foiziga teng (150 million kilometr).
Shunday qilib, yozda (taxminan iyulda) sayyoramiz Quyoshdan uzoqlashadi, qishda (yanvar oyida) esa unga yaqinlashadi.
Nima uchun masofa fasllarning o‘zgarishiga ta’sir qilmaydi?
Yer Quyoshga qancha yaqin bo‘lsa, shuncha issiq, qancha uzoqda bo‘lsa, shuncha sovuqdek tuyulishi mumkin. Lekin bu yanglishish. Aslida, Yerda yil fasllarining almashinishi Quyoshgacha bo‘lgan masofa bilan emas, balki Yer aylanish o‘qining qiyaligi bilan belgilanadi.
Yer aylanish o‘qining qiyalanishi
Yerning aylanish o‘qi uning Quyosh atrofidagi orbita tekisligiga nisbatan taxminan 23,5° burchak ostida og‘gan. Ushbu qiyalik shuni anglatadiki, yilning turli fasllarida Yerning turli yarim sharlari turli miqdorda quyosh nurini oladi:
Yozda Shimoliy yarimsharda Yerning o‘qi Quyoshga og‘gan bo‘ladi. Bu quyosh nurlarining shimoliy yarimsharga to‘g‘ri burchak ostida tushishiga va kunlarning uzunroq bo‘lishiga olib keladi. Natijada harorat ko‘tariladi.
Qishda Shimoliy yarimsharda Yerning o‘qi Quyoshdan og‘gan, quyosh nurlari o‘tkirroq burchak ostida tushadi va kunlar qisqaroq bo‘ladi. Bu haroratning pasayishiga olib keladi.
Janubiy yarimsharda hammasi aksincha: shimoliy yarimsharda yoz, janubiy yarimsharda qish va aksincha bo‘ladi.
Nima uchun Yer qishda Quyoshga yaqinroq bo‘ladi?
Mavsumlar Quyoshgacha bo‘lgan masofaga emas, balki Yer o‘qining qiyaligiga bog‘liqligini bilganimizdan so‘ng, keling, nima uchun Yer aynan qishda (shimoliy yarimsharda) Quyoshga yaqinroq bo‘lishini ko‘rib chiqaylik.
Elliptik orbita
Yerning orbitasi Kepler qonunlari bilan tavsiflanadi, unga ko‘ra:Sayyoralar Quyosh bilan elliptik orbita bo‘ylab fokuslardan birida harakatlanadi.
Planetaning orbita bo‘ylab harakat tezligi o‘zgaradi: u Quyoshga yaqinlashganida tezroq, uzoqlashganida esa sekinroq harakatlanadi.
Yer perigeliyaga (Quyoshga eng yaqin nuqtaga) yanvarda, afeliyaga (keyingi nuqtaga) esa iyulda yetadi. Bu iqlimning o‘ziga xos xususiyatlari bilan emas, balki gravitatsiya qonunlari bilan bog‘liq.
Materiklarning geografik joylashuvi
Qizig‘i shundaki, Yerning geografiyasi ham rol o‘ynaydi. Quruqliklarning katta qismi shimoliy yarimsharda, okeanlar esa janubiy yarimsharda joylashgan. Suv quruqlikka nisbatan yuqori issiqlik sig‘imiga ega, ya’ni sekinroq isiydi va sekinroq soviydi.
Yozda shimoliy yarimsharda quruqlik tez qiziydi va iliq ob-havoni yaratadi.
Qishda shimoliy yarimsharda okeanlar janubiy yarimsharda Yerning Quyoshga yaqinligini kompensatsiya qilib, harorat o‘zgarishlarini tekislaydi.
Quyoshgacha bo‘lgan masofaning iqlimga ta’siri
Fasllar o‘qning qiyaligiga bog‘liq bo‘lishiga qaramay, Quyoshgacha bo‘lgan masofa ham katta ta’sir ko‘rsatmaydi. Yer Quyoshga yaqinroq bo‘lganda (shimoliy yarimsharda qishda), u afeliyaga (yozda) qaraganda taxminan 7% ko‘proq quyosh nurlanishini oladi.
Biroq energiyaning bunday ortishi sayyoraning butun yuzasi bo‘ylab tarqaladi va haroratga, ayniqsa, iqlim quruqlik bilan belgilanadigan shimoliy yarimsharda sezilarli ta’sir ko‘rsatmaydi. Janubiy yarimsharda esa aksincha, okeanlar tufayli qish ancha yumshoq bo‘ladi.
Nima uchun bu xususiyatni tushunish muhim?
Fasllar almashinuvi Quyoshgacha bo‘lgan masofaga emas, balki Yer aylanish o‘qining og‘ishiga bog‘liqligini tushunish ko‘plab iqlimiy va astronomik hodisalarni tushuntirishga yordam beradi.
Bu esa o‘q qiyaligining ob-havo va iqlimga ta’sir etuvchi asosiy omil sifatida muhimligini ta’kidlaydi.
Yerning elliptik orbitasi va uning Quyosh bilan o‘zaro ta’siri ham ikkinchi darajali rol o‘ynaydi.
Yer qishda Quyoshga yaqinroq va yozda uzoqroq joylashgan bo‘lsa-da, fasllarning almashinishi sayyoraning aylanish o‘qining qiyaligi bilan belgilanadi. Shunga ko‘ra, shimoliy yarimsharda issiq yoz Yer Quyoshdan uzoqlashgan vaqtga, sovuq qish esa uning maksimal yaqinlashishiga to‘g‘ri keladi. Bu sayyoramizning tuzilishi va uning Quyosh bilan o‘zaro ta’siri qanchalik murakkab va qiziqarli ekanligini yana bir bor isbotlaydi.
