Иорданиялик Аноуд ал-Фаез 1972 йилдан 2003 йилгача Саудия Арабистони қироли Абдуллоҳ бин Абдулазизнинг рафиқаси эди. Бу даврда у ундан тўртта қизни дунёга келтирди.
2000 йилларнинг бошларида у эри томонидан таъқибдан қутулиш учун Англияга қочишга мажбур бўлди, чунки улар ўғиллари йўқлигидан норози эди. У Лондонда қизлари билан учрашишга умид қилган, бироқ оталари уларнинг ҳаракатларини чеклаб, уларни танҳо виллага жойлаштирган ва уларни ташқи дунё билан алоқа қилишдан деярли маҳрум қилган.
Қироллик оиласида ишлаган ва маликалар билан мулоқотда бўлган америкалик шифокор Дуайт Бердик журналистларга улар ёмон шароитда сақланаётганини айтди: улар оч ва чанқаган, дори ичган ва доимий назорат остида бўлган. Шифокорнинг фикрича, бу ҳолатлар икки қизнинг ўлимига сабаб бўлган бўлиши мумкин.
The New Yorker қиролнинг қизлари қандай қилиб "олтин қафас"да сақланганлиги ва Бурдик уларни озод қилишга қандай ҳаракат қилгани ҳақида гапирди.
Шифокор Дуайт Бердик қиролни қизлари билан учрашишдан олдин илғор лидер деб ҳисоблаган
1990 йиллар ўрталарида Дуайт Бердик қироллик оиласи аъзолари даволанаётган Ар-Риёддаги шифохонада саудиялик ёш шифокорларни ўқитишни бошлаган. Ўша пайтда Саудия Арабистонидаги шифокорларнинг аксарияти хорижликлар эди. Бироқ, мамлакат фаол ривожланиб, нефт қазиб олиш ва сотиш ҳажмини оширди. Ҳукумат замонавий шифохоналар қуриб, маҳаллий мутахассисларни тайёрлаш дастурларини йўлга қўйди. Айнан шу дастурлардан бири доирасида Бурдик вакансияга жавоб берди.
Шифокорнинг сўзларига кўра, Техасда кўп йиллар тез ёрдам машинасида ишлаганидан кейин у «гиёҳвандлик, спиртли ичимликлар ва зўравонлик» дан чарчаган. Саудия Арабистонига кўчиб ўтиш пул топиш ва муҳитини ўзгартириш имкониятига ўхшарди.
Янги жойдаги шароитлар идеальдек туюлди. Бердикнинг рафиқаси Сюзан саратон касаллигига чалинганида, расмийлар уни Қироллик касалхонасига олиб боришни ташкил қилишди ва операцияни бажариш учун Даниядан мутахассис таклиф қилинди. Бурдик The New Yorker ёзувчиси Хайди Блейкга ўзини саудияликлар олдида мажбуриятини ҳис қилганини айтди.
Ўшанда у Абдуллоҳ ибн Абдул-Азизга тиббий ёрдам кўрсатаётган эди. Иккинчиси 2005 йилгача расман валиаҳд шаҳзода бўлган, бироқ укаси қирол Фаҳд инсултга учраганидан кейин 1996 йилда мамлакатни эгаллаб олган.
Ўшанда Абдулланинг ёши 70 дан ошган эди. Бурдик шаҳзода хотинларининг турар жойларини, унинг самолёти ва яхтасини зарур бўлганда тез ёрдам кўрсатиш учун жиҳозлади. Абдулланинг асосий қароргоҳларида реанимация бўлимлари ташкил этилган. Агар монархни зудлик билан ташиш керак бўлса, буни йўлдан ташқарида ҳайдаш учун махсус тайёрланган тўртта тез ёрдам машинасидан бирида қилиш мумкин эди.
Бурдикнинг айтишича, у шаҳзоданинг тиббий гуруҳида ишлаган йиллар давомида Саудия Арабистонига нисбатан чуқур муҳаббат пайдо бўлган. У рафиқаси билан қўшнилар билан дўстлашиб, маҳаллий урф-одатларга сингиб кетган ва бироз вақт ўтгач, исломни қабул қилган. Қирол Фаҳд вафот этиб, тахтга 81 ёшли Абдулла ўтирганида, Бурдик аллақачон янги монархнинг илтифотидан баҳраманд бўлган ва унинг қароргоҳига эркин кириш ҳуқуқига эга эди. Агар керак бўлса, қирол америкалик шифокорга шахсий самолётидан фойдаланишга рухсат берди.
Абдуллоҳни кузатар экан, Бурдик қирол «илғор қарашларга эга, халқаро ҳамкорликка очиқ яхши одам» деган хулосага келди. Оддий одамлар монархга ёрдам сўраб мурожаат қилганда, у доимо уларнинг илтимосларини қондирарди. Бир куни томошабинларда бир ёш қиз аёллар учун ихтисослаштирилган ўқув муассасалари йўқлиги сабабли муҳандис бўла олмаслигидан шикоят қилди. Монарх бу масалани ҳал қилишга ваъда берди. Кўп ўтмай, расмийлар Қирол Абдулла номидаги фан ва технология университетига асос солди. Бу эркаклар ва аёллар биргаликда ўқиган мамлакатдаги биринчи таълим муассасаси эди.
Буларнинг барчаси Бурдикни Абдуллоҳ даврида Саудия Арабистони яхши томонга ўзгариб, замонавийроқ мамлакатга айланганига, жумладан, гендер роллари нуқтаи назаридан ҳам ишонтирди. Унинг фикри 2008 йилда Қизил денгиз бўйидаги Жидда шаҳридаги қироллик саройига мунтазам ташрифи чоғида ундан қиролнинг қизи малика Халанинг хоналарига бориб, уни тинчлантиришни сўрашганда ўзгарди. Абдалланинг яқинларига кўра, қиз ўзини ноўрин тутган ва бошқа одамларни пичоқ билан қўрқитган.
Шифокорнинг Халага дори бериш ҳақидаги буйруғи хавотирга сабаб бўлди, чунки у Ҳеиди Блейкга тушунтирганидек, беморнинг розилигисиз дори-дармонларни қабул қилиш унинг тамойилларига зид эди. У Ҳала бўлган хонага ошхона пичоғи билан кириб, у билан гаплашишга қарор қилди. Бурдик ичкарига киргач, Ҳала ундан узоқроқ туришни талаб қилди. Доктор ўтиришга рухсат сўради ва маликадан уни нима безовта қилаётганини сўрай бошлади. Ҳала аста-секин тинчланиб, шифокорга ўзи ва унинг учта синглиси Маҳа, Саҳар ва Жавҳарни виллада уларнинг хоҳишига қарши сақлашаётганини айтди.
Маликаларни асирликда сақлаш қиролнинг хотинининг қочиб кетгани ва қизларининг жасорати учун қасоси деб аталади.
Ҳала билан суҳбатдан сўнг, Бурдик маликаларнинг тиббий ёзувларини кўриб чиқди ва уларга диазепам, лоразепам, алпразолам ва золпидем аралашмаси мунтазам равишда берилишини аниқлади. Ушбу дорилар кучли седатив таъсирга эга эди.
Маликаларнинг бундай муносабати Бурдикни ғазаблантирди, лекин у виллага киришни сақлаб қолиш учун қиролнинг буйруғига биноан уларга дори-дармонларни ёзишни давом эттирди. Акс ҳолда, шифокор тушунтирганидек, Абдулла ўз ўрнида оддийроқ одамни топиб оларди. Этти йил давомида, 2015 йилгача, Бурдик маҳбусларни кўришга рухсат берилган шифокорлар гуруҳининг бир қисми эди.
«Мен уни жуда ҳурмат қилардим ва у дунёни яхши томонга ўзгартиришига ишонардим», деди Бурдик Абдуллоҳ ҳақида. «Мен унинг Яқин Шарқдаги аёллар учун қилган ишларини айниқса муҳим деб ўйладим. Қандай қилиб бундай одам қизларини қамаб, ўн беш йил қийнаб қўяди?».
Бурдик маликаларни қамоқда сақлаш шароитларини «олтин қафас» деб таърифлади. Баъзан қизларга соқчилар ҳамроҳлигида харид қилишларига рухсат берилган. Шунингдек, уларга онаси ва бир қанча яқин одамлари билан телефон, электрон почта ва Скйпе орқали мулоқот қилишга рухсат берилди. Акс ҳолда, малика ташқи дунё билан ҳар қандай алоқадан маҳрум эди. Бурдик виллада кокаин, амфетамин ва алкоголга чексиз кириш ҳуқуқига эга эканлигини билиб олди. Вақт ўтиши билан қизларда гиёҳвандлик пайдо бўлди. Бироқ, уларга тайинланган шифокорларнинг бутун жамоасига қарамай, Бурдик пайдо бўлгунга қадар ҳеч ким уларнинг аҳволини жиддий кузатмади.
Илгари қироллик саройида ишлаган тўрт нафар шифокор анонимлик шарти билан Хайди Блейк билан гаплашишга рози бўлди. Улар Бурдикнинг ҳикоясини тасдиқлашди. Шифокорлардан бири: «Мен маликаларга ачиндим, лекин бу иш менга тегишли бўлмаган сиёсий муаммолар билан боғлиқлигини тушундим», деди.
2003 йилгача маликалар Абдулланинг бошқа фарзандлари каби дабдабали ҳаёт кечиришган: улар хусусий мактабларда ўқишган, онаси билан кўп саёҳат қилишган, яхтада ва чанғида учишган, Мишел юлдузли ресторанларда овқатланишган ва беш юлдузли меҳмонхоналарда қолишган. Саудия Арабистонининг амалдаги ҳукмдори уларга меросхўр бера олмагани учун оналаридан ғазабланганида ҳаммаси ўзгарди. Ануд ал-Фаез мамлакатни тарк этишга, Лондонга кўчиб ўтишга ва эри билан ажрашишга муваффақ бўлди. Бироқ унинг қизлари қамоққа ташланган. Айрим ҳуқуқ ҳимоячилари қирол маликалардан итоатсизлиги учун хотинидан ўч олиш учун фойдаланган, деб ҳисоблашади.
Хейди Блейкнинг сўзларига кўра, давлат раҳбари ва унинг қизлари ўртасидаги муносабатлар оналари кетишидан олдин ҳам ёмонлашган. Биринчи можаро ижтимоий ишчилардек кийинган маликалар Ар-Риёднинг камбағал чеккасига ташриф буюрганларида, сўнгра ўз шерикларига оталарининг умумбашарий фаровонлик ҳақидаги сўзларига қарамай, аҳолининг катта қисми қашшоқликда яшаётганини айтишганида юзага келган. Бир мунча вақт ўтгач, қамоққа олинишидан олдин психолог бўлишни режалаштирган қизлардан бири Ҳала Саудия Арабистонидаги инсон ҳуқуқлари бузилиши ҳақида гапирди. Бунинг учун у қисқа муддатга ҳибсга олинган. Бироқ, бундан кейин ҳам опа-сингиллар оталари режимининг адолатсизлиги ва шафқатсизлиги ҳақида гапиришда давом этишди.
Саудиялик фаол Хала ал-Досари қиролнинг ғазабини «ҳукмрон оилалардан бўлган аёллар давлат қудратини кучайтириши кутилмоқда». «Агар улар амалдаги меъёрларга қарши чиқса ёки режим танқидини қўллаб-қувватласа, улар қаттиқ жазоланади«».
Маликаларнинг онаси ва уларнинг шахсий шифокори қизларни қўйиб юборишга ҳаракат қилишди, бироқ уларнинг уринишлари муваффақиятсиз тугади.
Бир неча йиллик қамоқдан сўнг опа-сингиллар ўртасидаги муносабатлар ёмонлашди. Доимий тўқнашувлар туфайли Ҳала ва Маҳа қўшни жойлашган кичик виллаларга кўчирилди. Катта опа Шакар Бурдикга бошқа маликалар ҳақида маълумот беришдан бош тортганидан кейин у билан мулоқот қилишни тақиқлади. Бироқ, америкалик Хала билан алоқани давом эттирди ва вақт ўтиши билан улар дўст бўлишди. Вилладаги камералар ва тинглаш мосламалари туфайли улар фақат шахсий мавзулар ва сиёсий масалаларни пичирлаш ва баланд овозда муҳокама қилишлари мумкин эди.
Бердикнинг сўзларига кўра, ўша пайтда ўттиз ёшдан ошган Хала учун у «ташқи дунё билан боғловчи» бўлди.
Бурдик малика ақлли, яхши билимли, бир нечта тилларни билган ва ҳар қандай мавзуда - фандан спортгача суҳбатни давом эттириши мумкинлигини таъкидлади. Бироқ, вақт ўтиши билан унинг аҳволи дори-дармонлар, гиёҳванд моддалар ва спиртли ичимликлар комбинацияси туфайли ёмонлашди.
Бурдик ташриф буюришни давом эттирган иккинчи малика Маҳа асирликда бўлганида паранойядан азоб чека бошлади ва руҳий касаллик белгиларини кўрсата бошлади.
Бурдик қирол атрофидагиларга мурожаат қилиб, Қўшма Штатлардан гиёҳвандликка қарши кураш бўйича мутахассисларга маликаларни зиёрат қилишига рухсат беришни ва кейин Халани Калифорнияга даволанишга юборишни сўради. Бироқ унинг таклифи рад этилди. Қироллик касалхонаси раҳбари унга қизларни Саудия Арабистонидан ташқарига ҳеч қачон қўйиб юбормасликларини айтди ва унга «шунчаки ўз ишинг билан шуғулланишни» маслаҳат берди.
Кейин Бердикнинг ўзи Халага гиёҳванд моддалар ва спиртли ичимликларни ташлашга ёрдам берди ва уни қирол билан келажагини муҳокама қилишга кўндирди. Аммо Абдулла қизига аввало унга “яхши эр” топиш кераклигини, шундан кейингина саёҳат ҳақида ўйлаш кераклигини айтди. Ушбу суҳбатдан сўнг Ҳала яна гиёҳванд моддаларни истеъмол қила бошлади, бу унинг овқатланиш бузилишига олиб келди.
Изоляциядан ташқари, у вайронагарчиликдан шикоят қилди: каламушлар бинога жойлашдилар ва сизиб чиқа бошладилар, вилланинг катта қисми қўзиқорин билан касалланган, аммо отасининг одамлари ҳеч нарса қилмади. 2014 йил март ойида Бурдик Халанинг ёмон аҳволи ҳақида яна иккита ҳисобот берди, аммо расмийлар уни яна эътиборсиз қолдирди.
Ўша ойда маликаларнинг онаси Британиянинг Чаннел 4 Неwс телеканали журналисти Фотима Манжига интервю бериб, қиролни уларнинг қизларини қийнашда айблаган эди. Орадан бир ҳафта ўтиб Саҳар ва Жавҳар Манжи билан видеоқўнғироқ орқали гаплашиб, ҳақиқатда гаровда эканликларини айтишди. Шундан сўнг маликаларнинг аҳволи кескин ёмонлашди: Бердикнинг сўзларига кўра, уларга озиқ-овқат етказиб берилмаган, сув таъминоти ҳам узилган. Америкалик шифокор опа-сингилларга улар олиб кетишга муваффақ бўлган парчаларни топширди, аммо бу тўрт кишини боқиш учун этарли эмас эди. Маликанинг ити очликдан вафот этди. Ўзларини ўлдирмаслик учун қизлар денгиз сувини тузсизлантириш учун ибтидоий дистиллер ясашлари ва балиқ овлаш учун қармоқ қуришлари керак эди.
Баъзан улар ўртоқлари билан боғланишга муваффақ бўлишди. Улар виллани кемирувчилар босиб кетгани, баъзида эркаклар уларнинг олдига келиб, таёқ билан уришганини айтишди. Бу вақт давомида уларнинг онаси Лондондаги Саудия Арабистони элчихонаси олдида норозилик намойишини давом эттирди ва БМТга қизларини қутқариш учун бирор нарса қилиш сўровини юборди. 2014 йил май ойида БМТ Инсон ҳуқуқлари бўйича Олий комиссари бошқармаси Саудия Арабистони расмийларига ёмон муносабат, зўравонлик ва ёрдам кўрсатилмагани ҳақидаги айбловлар юзасидан «чуқур хавотир» билдирди. Бироқ Саудия Арабистони ҳукумати бу мурожаатни эътиборсиз қолдирди ва бир мунча вақт ўтгач, ОАВда нима бўлаётганига қизиқиш йўқолди.
Абдуллоҳ вафотидан ва унинг жияни Муҳаммад ибн Салмон ҳокимият тепасига келганидан кейин опа-сингилларнинг аҳволи яхшиланмади: улар ҳали ҳам энг зарур нарсаларни, шу жумладан тиббий ёрдамни ҳам олишмади. Бурдик яна бир бор бундай муомала «ҳалокатли оқибатларга, жумладан, доимий зарарга ва ҳатто ўлимга» олиб келиши мумкинлиги ҳақида огоҳлантирганида, унга малика ҳеч қачон қўйиб юборилмаслигини айтишди.
Бироз вақт ўтгач, уларнинг электрон қурилмалари олиб кетилди. Уларнинг онаси қизларининг фаоллиги учун қаттиқ жазоланишидан қўрқиб, ноинсоний муносабатга қарши чиқишни тўхтатди. Бурдик маликаларни озод қила олмаслигини қабул қилди ва Абдулла вафотидан кейин кўп ўтмай рафиқаси билан АҚШга қайтиб келди. Ҳала билан сўнгги учрашувларида шифокор унинг гиёҳвандлиги кучайиб бораётганини тушунди. Кўпинча, аёл, унинг сўзларига кўра, «космосга қаради».
«Мен унинг ёмонлашаётганини кўрдим, лекин мен уни тўхтата олмаслигимни билардим", деди Бурдик. «Ҳа, у буни ўзи xohlamadi».
Яна бир малика Махани штатга жўнаб кетишидан сал олдин учрашган шифокорнинг рафиқаси Сюзан шундай таърифлаган: «Унинг сочлари тўкилиб, ҳаммаси шишиб кетган эди. Агар мен буни ўз кўзим билан кўрмаганимда, ҳеч қачон ишонмаган бўлардим. Ҳамма Абду$ллоҳ аёлларни яхши кўради, деди».
2021-йил сентябрь ойида Хала "номаълум сурункали касаллик"дан вафот этгани ҳақида хабар берилган эди. Тахминан олти ой ўтгач, Маҳининг ўлими ҳақида маълумот пайдо бўлди. Расмийлар улар билан нима юз бергани ва қолган икки опа-сингилнинг тақдири ҳақида ҳеч қандай маълумот бермаган.
«Саудия диктатурасининг ёвузлиги шунчалик каттаки, унинг раҳбари ўз қизларига шундай қила олади», деди малика билан имкон қадар узоқроқ алоқада бўлган саудиялик журналист ва фаол Али ал-Аҳмед The New Yorker нашрига. - Бу ёвузликнинг энг юқори даражасидир. Ҳозирги ҳукумат даврида эса инсон ҳуқуқлари билан боғлиқ вазият сўнгги 100 йилдагидан ҳам ёмонроқ».
Эслатиб ўтамиз, Абдулла ибн Абдул-Азиз 2015 йилнинг 23 январида пневмония туфайли уч ҳафталик касалхонага ётқизилганидан сўнг вафот этган эди. У Ал-Оуд қабристонидаги белгиланмаган қабрга дафн этилган.
