Гарчи ўқиш, спорт ва бизнесни ривожлантириш каби ҳаракатлар оддий ишларни кечиктириш ёки бажаришдан кўра кўпроқ фойдали ва муваффақиятли бўлсада, кўп одамлар ҳали ҳам ижтимоий тармоқларда вақт ўтказиш, видео ўйинлар ўйнаш ёки телевизор томоша қилишни афзал кўришади.
Албатта, осон ва оғир бўлмаган нарсани танлаш осонроқ кўринади, қийин вазифалар эса биздан куч талаб қилади ва даҳшатли туюлиши мумкин.
Бироқ баъзи одамлар мунтазам равишда ўқиш, машқ қилиш ёки шахсий лойиҳалар устида ишлаш учун вақт топишда муаммо йўқ. Бу шуни кўрсатадики, улар бу ишларни чиндан ҳам ёқтиради.
Лекин нима учун баъзи одамлар қийин вазифаларни бажаришни ёқтиришади, бошқалари эса йўқ?
Аввало, биз допаминга (мия нейротрансмиттерига) эътибор қаратишимиз керак. Допамин кўпинча «завқ гормони» деб ҳам аталади, аммо бу умуман тўғри эмас.
Хўш, дофамин нимани назорат қилади? Бу сизни бирор нарсани хоҳлайди. Айнан шу истак бизни ҳар қандай иш қилишга туртки бўлиб хизмат қилади. Бироқ дофаминнинг инсон хатти-ҳаракатларига қанчалик кучли таъсир қилиши ҳали ҳам номаълум.
Аниқлик учун бу ерда неврологлар томонидан каламушлар устида ўтказилган бир нечта қизиқарли тажрибалар мавжуд.
Мутахассислар каламушларнинг миясига электродлар жойлаштирди ва қафасни махсус тутқичлар билан жиҳозлади.
Тутқичнинг ҳар бир ҳаракати билан олимлар каламуш миясининг ички мустаҳкамлаш тизими учун масъул бўлган соҳасини рағбатлантирдилар. Шундай қилиб, каламушларда қўлни доимий равишда босишга шунчалик кучли эҳтиёж пайдо бўлдики, улар буни доимий равишда қила бошладилар. Каламушлар овқатдан ва ухлашдан бош тортганларидан сўнг, улар чарчагунча дастагини тортишда давом этишди.
Ва кейин тадқиқотчилар уларнинг дофамин чиқарилишини блокировка қилишди. Каламушлар шунчалик летаргик эдики, улар яшаш истагини йўқотди. Улар ҳеч нарса қилмади, ичмади, жуфтлашмади ва умуман ҳеч нарса қилмади. Улар овқатни бурунлари остига олиб келишгандагина осон овқатланишди. Чарчоқ бизни ичиш ва овқатланишга ундаётгандек туюлиши мумкин, аммо бу ерда дофамин муҳим роль ўйнайди.
Мия маълум бир вазифани бажараётганда кутилган дофамин ишлаб чиқариш даражасига таяниб, устуворликларни белгилайди.
Паст дофамин даражасига олиб келадиган вазифалар камроқ мотивацияга олиб келади.
Лаззатланишни кутиш билан боғлиқ ҳаракатлар допамин ишлаб чиқаришни рағбатлантиради. Ва зерикарли ёки ёқимсиз вазифалар унинг чиқарилишига олиб келмайди.
Мисол учун, мазали тушликни кутаётганда, мия овқатдан завқланишни кутиб, кўп миқдорда дофамин чиқаради.
Юқори даражадаги дофаминнинг мумкин бўлган зарарига қарамай, мия максимал допамин ишлаб чиқаришга интилади.
Биз, экспериментал кемирувчилар каби, допаминнинг кучли чиқарилишини қайта-қайта бошдан кечиришга интилиб, тутқични доимий равишда босиб турамиз. Сиз буни зарарсиз фаолият деб ўйлашингиз мумкин, аммо бу нотўғри тахмин.
Гомеостаз тушунчаси мавжуд. Инсон танаси контекстида кимёвий ва физик жараёнларда мувозанатни сақлашнинг табиий тенденциясига ишора қилади. Номутаносиблик юзага келганда, тана уни рад этади ва олдинги ҳолатни тиклашга ҳаракат қилади.
Мисол учун, совуқ туфайли тана ҳарорати пасайганда, биз иссиқлик ҳосил қилиш ва исиниш учун беихтиёр титрай бошлаймиз. Аксинча, тана ҳарорати кўтарилганда, биз ортиқча иссиқликни олиб ташлаш учун терлаймиз. Вазиятлардан қатъи назар, тана доимо тана ҳароратини 37 даража Цельсийда ушлаб туришга интилади.
Дофамин даражасини тартибга солиш танадаги гомеостазни сақлаш жараёнининг бир қисмидир. Дофамин даражаси доимо юқори бўлса, тана бу ҳолатга мослашади ва уни нормал деб ҳисоблайди.
Бу муаммога олиб келади: етарли миқдорда дофамин чиқарилишини таъминламайдиган ҳаракатлар қизиқ бўлмайди ва ҳаракатга келтирмайди.
Бунинг ўрнига, зерикиш пайдо бўлади ва кўпроқ рағбатлантирувчи фаолиятга ўтиш истаги пайдо бўлади. Бу нима учун биз ўқиш ёки ишлаш ўрнига телефонларимиз ёки ўйинларимиз билан чалғиб қолишимизни тушунтиради.
Вақт ўтиши билан допамин бардошлилиги сезиларли даражада ошиши мумкин, бу эса кундалик ишларга қизиқишнинг йўқолишига олиб келади. Мунтазам вазифалар чидаб бўлмас даражада зерикарли ва маъносиз бўлиб қолади, бу эса мотивацияни янада пасайтиради.
Агар доимий допамин стимуляциясига тушиб қолган бўлсангиз, нима қилиш керак? Ечим дофаминни детоксификация қилишдир.
Дофамин миқдори юқори бўлган ҳар қандай фаолиятдан озод бўлган кунни ажратинг. Фақат мўътадил завқ келтирадиган оддий ва сокин ҳаракатларга эътибор қаратинг. Бу сизнинг дофамин рецепторларига «тозалаш» имкониятини беради ва сиз яна бир бор аввал зерикарли бўлиб туюлган машғулотлардан завқланишингиз мумкин бўлади.
Бу кун давомида Интернет, гаджетлар, мусиқа ва тез овқатланишдан сақланинг. Барча ташқи завқ манбаларини йўқ қилинг ва зерикинг. Бу осон бўлмайди, айниқса биринчи соатларда. Аммо бу вақтни юриш, медитация қилиш, ҳаёт ҳақида ўйлаш, режалар тузиш ва ғояларни ёзиш учун ишлатишингиз мумкин.
Бунинг мазмуни қуйидагича: тасаввур қилинг-а, сиз ҳар куни ҳашаматли ресторанда тушлик қилдингиз. Яхши овқатланиш сиз учун одатий ҳолга айланди. Агар улар ўрнига сизга бир пиёла гуруч таклиф қилсалар, эҳтимол рад қиласиз. Қайнатилган гуруч рестораннинг ҳашаматли таомлари билан солиштирганда жуда оддий кўринади.
Аммо агар сиз чўл оролида озиқ-овқат ва сувсиз ўзингизни кўрсангиз, ҳатто бир пиёла гуруч ва бир стакан сув ҳам бир неча кундан кейин худоларнинг овқати каби кўринади.
Дофамин детоксификацияси худди шундай ишлайди. Ўзингизнинг одатий завқингиздан маҳрум бўлганингизда, вақт ўтиши билан ҳар қандай фаолият жозибали кўринишни бошлайди. Бошқача қилиб айтганда, сиз зерикасиз. Ва бекорчилик фонида, ҳатто энг оддий иш ҳам керакли дофамин манбаига айланади.
Дофаминга қарамлик инсон табиатининг ажралмас қисмидир. Бу ижобий ҳодиса, чунки дофамин бизни ривожланишга ва мақсадларимизга эришишга ундайди.
Бироқ биз дофаминни қандай ва қаерда қабул қилишимизни танлаш бизнинг қўлимизда қолади. Биз унга хатти-ҳаракатимизни назорат қилишига ёки керакли натижаларга эришиш учун онгли равишда йўналтиришга рухсат беришимиз мумкин.
Ҳар ҳолда қарор бизники.
Мақолани Анастасия Пак тайёрлади.
