Gilead Sciences компанияси ўзининг ОИВ препарати — ленакапавирни африкалик аёллар ўртасида таъсир қилишдан олдин профилактика сифатида қўллашда муваффақиятли натижалар ҳақида хабар берганидан бир ой ўтгач, оммавий ахборот воситаларида дори ҳақидаги янгиликлар пайдо бўлди.
Аммо шуни таъкидлаш жоизки, препарат ҳақидаги маълумотлар ОИВга қарши вакцина яратиш ёки ОИТСга даво топилгандек таассурот қолдирадиган сарлавҳалар остида келтирилган. Аслида, вазият кўпроқ прозаик ва камроқ шов-шувли, гарчи у тиббий нуқтаи назардан қизиқиш уйғотсада.
20 июнь куни Американинг ОИВга қарши дори воситаларини ишлаб чиқишга ихтисослашган Gilead Sciences фармацевтика гиганти ўзининг ленакапавир препарати бўйича PURPOSE 1 тадқиқотининг учинчи босқичи натижаларини тақдим этди. ОИВ инфекциясини инъекцион даволаш усули 2022 йилда тасдиқланган ва кўп дори-дармонларга чидамли ОИВ билан касалланган беморларда бошқа антиретровирус дорилар билан биргаликда қўлланилади.
Компания, шунингдек, уни ОИВ билан касалланмаган, лекин инфекцияни юқтириш хавфи юқори бўлган одамлар учун пре-эхпозиция профилактикаси (PrEP) сифатида ўрганишга қарор қилди. PrEP Африканинг Саҳрои Кабир жанубидаги эркаклар, трансгендерлар, жинсий алоқа ходимлари, серодискордант жуфтликлар, қизлар ва ёш аёллар билан жинсий алоқада бўлган эркаклар учун тавсия этилади.
PURPOSE 1 тадқиқоти Жанубий Африка ва Угандада 16-25 ёшдаги 5300 дан ортиқ cисгендер аёллар ва ўсмир қизлар орасида йилига икки марта ленакапавир ва кунлик Десcовй (эмтриситабин ва тенофовир алафенамид) нинг хавфсизлиги ва самарадорлигини баҳолади. Препаратлар параллель равишда синовдан ўтказилди: бир гуруҳ йилига икки марта ленакапавир, иккинчиси ҳар куни Десcовй қабул қилди. Бошқа бир PrEP препарати Трувада (эмтриситабин ва тенофовир дисопроксил фумарат)нинг кунлик дозасини олган учинчи гуруҳ ҳам бор эди.
Ленакапавир гуруҳидаги 2134 нафар аёллар орасида ОИВ инфекцияси билан касалланиш ҳолатлари қайд этилмаган. Трувада гуруҳида ОИВ инфекциясининг 16 та ҳолати ва Descovy гуруҳида 39 та ҳолат қайд этилган.
Тахминан уч йил давом этган тадқиқот 2024 йилда мустақил қўмита томонидан эрта тўхтатилди, чунки у самарадорлик кутилганидан ошиб кетди. Бундан ташқари, қўмита компанияга тадқиқотнинг кўр-кўрона босқичини тўхтатишни ва барча иштирокчиларга ленакапавирни таклиф қилишни тавсия қилди.
PURPOSE 2 синови ҳозирда Аргентина, Бразилия, Мексика, Перу, Жанубий Африка, Таиланд ва Қўшма Штатларда cисгендер эркаклар, трансгендер эркаклар ва аёллар ва иккилик бўлмаган одамларни рўйхатга олишда давом этмоқда. АҚШнинг PURPOSE 3 ва PURPOSE 4 тадқиқотлари cисгендер катталар аёллар ва инъекция қилувчи одамлар орасида ленакапавирнинг хавфсизлиги ва мақбуллигини баҳолайди.
Ҳозирги вақтда ОИВнинг олдини олиш учун мўлжалланган ҳеч қандай дори фойдаланиш учун рухсат берилмаган. Бироқ мутахассисларнинг фикрига кўра, янги самарали профилактика усулларининг пайдо бўлиши инфекция хавфини сезиларли даражада камайтириши мумкин.
Бундай усуллардан бири — ленакапавир, йилига икки марта бериладиган дори ва кўп одамлар учун қулай профилактика варианти бўлиши мумкин. Бу оғиз орқали қабул қилинадиган дори-дармонларни қабул қилиш билан боғлиқ бўлган стигма ва камситишларни энгишга ёрдам беради ва таъсир қилишдан олдинги профилактикага (PrEP) риоя қилишни оширади.
Ленакапавирга қўшимча равишда, бутун дунё бўйлаб ОИВнинг олдини олиш учун бошқа дорилар қўлланилади, масалан, ViiVHealthcare компаниясидан инъекцион каботегравир. Россияда ушбу дори 2022 йил охирида рўйхатга олинган. У схема бўйича қўлланилади: биринчи инъекция, кейин бир ойдан кейин — иккинчи, кейин эса ҳар икки ойда.
Инфекцион хавфи юқори бўлган турли популяциялар ўртасида ўтказилган тадқиқотларга асосланиб, инъекция учун каботегравир оғиз орқали профилактикага қараганда 69-90% самаралироқ эди.
Бу вакцина эмас!
Шуни таъкидлаш керакки, на ленакапавир, на инекцион каботегравир ОИВга қарши вакциналар эмас, гарчи улар профилактика мақсадида қўлланилади. Ушбу дорилар вируснинг танада тарқалишини тўхтатишга қаратилган, вакциналар организмда иммунитет реакциясини қўзғатиш учун заифлашган ёки ўлдирилган вирус зарраларини ўз ичига олади.
Препаратнинг мавжудлиги
Қўшма Штатларда ленакапавир кўп дори-дармонларга чидамли ОИВ билан касалланган одамлар учун антиретровирус терапиясининг таркибий қисми сифатида тасдиқланган. Биринчи йилда уларнинг нархи 42 250 долларни, кейин эса ҳар йили 39 000 долларни ташкил қилади. Таққослаш учун, АҚШда бир йил каботегравир инъекцияси тахминан 25 900 доллар туради. Бу дунёнинг аксарият мамлакатларидаги давлат ва шахсий буджетлар имкониятларидан сезиларли даражада ошади.
Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг ОИВ/ОИТС бўйича қўшма дастури ижрочи директори Винни Бянйима ўз шубҳаларини билдирди: «Гиладнинг сўнгги баёнотида одамлар ҳозирги 42 250 долларлик ленакапавирни сотиб олишга қодир бўлмаган ўрта даромадли мамлакатлар ҳақида гапирилмагани ҳақида гапиради. Бирлашган Миллатлар Ташкилоти томонидан қўллаб-қувватланадиган Дори-дармонлар Патент Поол билан ҳамкорлик қилиш мажбурияти. Ушбу чора-тадбирларсиз, бу инқилобий дори унга муҳтож бўлган ҳар бир киши учун мавжуд бўлишини таъминлаш мумкин эмас».
Бироқ ленакапавирни сотиб олишни субсидиялаш зарурлиги ҳақида гапиришга ҳали эрта. Шарқий Европа ва Марказий Осиёда даволанишга тайёргарлик кўриш халқаро коалицияси (ITPC EECA) аллақачон PURPOSE 1 синови натижаларининг нашр этилиши ва кўриб чиқиладиган илмий журналида тақдим этилишини кутиш зарурлиги ҳақида баёнот чиқарган. Бунинг сабаби Gileadʼнинг пресс-релизида препаратнинг ён таъсирининг частотаси ва жиддийлиги, шунингдек, ундан фойдаланишни тўхтатган тадқиқот иштирокчилари сони ҳақида маълумот йўқ.
Коалиция экспертлари, шунингдек, COVID-19 пандемияси даврида биз ўрганган муҳим тамойилни эслатиб туради: «Пресс-релизларга асосланган фан йўқ!» Ахир, одамлар жиддий ён таъсирга дуч келишлари мумкин ва шундан кейин кўпчилик бу препаратни қабул қилишни хоҳламайди.
ОИВ эпидемиясини тўхтатиш мумкинми?
Юқорида айтиб ўтилганидек, препаратни ўрганиш инфекция хавфи юқори бўлган одамларнинг бошқа гуруҳлари орасида ҳам олиб борилмоқда. Масалан, гиёҳванд моддаларни инъекция қиладиган одамлар орасида. Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Наркотиклар ва жиноятчилик бўйича бошқармасининг сўнгги маълумотларига кўра, дунёда 14 миллионга яқин шундай инсонлар бор ва уларнинг 1,6 миллиони, яъни ҳар саккизинчиси ОИВ билан яшайди.
Ушбу гуруҳдаги одамларда вирусни юқтириш хавфи умумий аҳолига қараганда 14 баравар юқори. Шу сабабли, янги препаратни таъсир қилишдан олдинги профилактика воситаси сифатида қўллаш истиқболлари ҳаяжонли. Бироқ, унинг ҳозирги юқори нархи ҳам ташвиш уйғотади ва энг заиф ва стигматизацияланган гуруҳлар, айниқса, паст ва ўрта даромадли мамлакатларда яшовчилар ушбу дори воситасидан фойдалана олмайди.
Шу сабабли ОИВ 30 йил аввалгидек бўлмасада, бутун дунё бўйлаб тарқалишда давом этади.
ОИВ стигматизацияланган касаллик бўлиб қолар экан, ОИВ билан яшовчи ёки уни юқтириш хавфи остида бўлган одамлар камситилса, камситилади ва ҳатто ўзини тутишга урингани учун қамоққа олинар экан, на таблеткалар, на уколлар касалликнинг тарқалишини тўхтата олмайди.
