Amiriyadagi fojia nomi bilan ham tanilgan Amiriya boshpanasining bombardimon qilinishi 1991-yil 13-fevralda Fors koʻrfazi urushi paytida sodir boʻlgan. AQSH aviatsiyasining havo hujumi oqibatida 400 dan ortiq tinch aholi, jumladan, ayollar va bolalar halok boʻldi. Bu voqea urushning eng fojiali epizodlaridan biri boʻlib, keng xalqaro tanqidlarga sabab boʻldi va Iroq xalqining umumiy xotirasida chuqur iz qoldirdi. Amiriyadagi fojia zamonaviy qurolli mojarolar sharoitida tinch aholining azob-uqubatlari ramziga aylandi va bunday harbiy operatsiyalarning qonuniyligi va insonparvarligi haqidagi savollarni keltirib chiqardi.
Tarixiy kontekst
1990-yilda Saddam Husayn boshchiligidagi Iroq Quvaytga bostirib kirdi, bu xalqaro inqiroz va AQSH boshchiligidagi koalitsiyaning aralashuviga sabab boʻldi. BMT tajovuzni qoraladi va Iroqqa qarshi iqtisodiy sanksiyalar qoʻlladi. Iroqning Quvaytni tark etishdan bosh tortishiga javoban 1991-yil yanvarda “Sahrodagi boʻron” operatsiyasi boshlandi, uning maqsadi Quvaytni ozod qilish va Iroqqa harbiy magʻlubiyat yetkazish edi. Koalitsiyaning harbiy kampaniyasi Iroqning harbiy infratuzilmasini vayron qilishga qaratilgan ommaviy havo bombardimonlarini oʻz ichiga oldi, bu esa tinch aholi orasida ham koʻplab qurbonlarga olib keldi.
Amiriya boshpanasi bombardimon qilinishi
1991-yil 13-fevral kuni ertalab soat 4:30 da Amerika aviatsiyasi Bagʻdodning gʻarbiy qismidagi Al-Amiriya hududidagi yashirinish joyiga zarba berdi. Boshpana fuqarolik bunkeri sifatida jihozlangan va mahalliy aholi tomonidan havo hujumidan himoya qilish uchun ishlatilgan. U oʻtgan asrning 80 yillarida qurilgan, kuchli bombardimonlarga bardosh bera oladigan mustahkam beton konstruksiya edi.
F-117 Nighthawk samolyotlaridan tashlangan ikkita boshqariladigan GBU-27 lazerli nishonga olish snaryadlari bunker mustahkamlagichlarini teshib oʻtdi. Birinchi snaryad pana joyning tomini teshib, yoriq hosil qilgan boʻlsa, ikkinchisi ichkariga kirib, kuchli portlash va yongʻin chiqishiga sabab boʻlgan. Boshpana ichidagi harorat ekstremal darajaga yetdi, bu esa koʻpchilikning kuyish va boʻgʻilishdan bir zumda halok boʻlishiga olib keldi. Qutqarish uchun yoʻl yoʻqligi halokatni yanada kuchaytirib, bunkerni oʻlim tuzogʻiga aylantirdi.
Qurbonlar va oqibatlar
Turli manbalarga koʻra, hujum oqibatida 408 dan 500 gacha odam halok boʻlgan, ularning aksariyati ayollar va bolalar edi. Faqat bir nechtasi omon qoldi, chunki ular boshpananing kamroq zarar koʻrgan qismlarida edilar. Halok boʻlganlarning jasadlari tanib boʻlmas darajada qoraygan, bu esa ularning shaxsini aniqlashni qiyinlashtirgan. Omon qolganlar va guvohlar odamlar olov va boʻgʻilishdan qochishga uringanida, boshpana ichidagi tartibsizlik va dahshatli sahnalar haqida gapirishdi. Ularning koʻpchiligi shu kuni butun oilasini yoʻqotdi.
Rasmiy tushuntirish va bahslar
AQSH “Amiriya” boshpanasidan iroqlik harbiylar qoʻmondonlik punkti sifatida foydalangani va razvedka maʼlumotlari uning harbiy ahamiyatini koʻrsatganini maʼlum qildi. Ularning taʼkidlashicha, bunkerda harbiy operatsiyalarni muvofiqlashtirish va aloqa uchun uskunalar boʻlgan. Biroq Iroq buni rad etib, obyektdan faqat fuqarolik maqsadlarida foydalanilganini va tinch aholi uchun boshpana sifatida yaxshi maʼlum boʻlganini taʼkidladi.
Xalqaro hamjamiyat hujumni qoralab, uni nomutanosib va fojiali xato deb atadi. Koʻplab inson huquqlari tashkilotlari AQSHni xalqaro gumanitar huquqni buzishda ayblab, maqsadlar yetarlicha tekshirilmagani va tinch aholi xavfsizligi eʼtiborsiz qoldirilganini taʼkidladi. Ushbu voqea urush sharoitida kuch ishlatish mumkinligi va xalqaro huquq normalariga rioya qilish zarurligi haqida qizgʻin munozaralarga sabab boʻldi.
Uzoq muddatli oqibatlar
“Amiriya” boshpanasining bombardimon qilinishi zamonaviy mojaro sharoitida tinch aholining azob-uqubatlari ramziga aylandi. Bu voqea urush olib borish etikasi, tinch aholini himoya qilish qoidalari, razvedka maʼlumotlarining aniqligi masalalarini koʻtardi. Shuningdek, u arab dunyosidagi jamoatchilik fikriga taʼsir koʻrsatib, AQSHning mintaqadagi siyosatiga nisbatan qarama-qarshilikni kuchaytirdi.
Bundan tashqari, Amiriyadagi fojia xalqaro gumanitar huquqning yanada rivojlanishiga taʼsir koʻrsatib, harbiy maqsadlarni aniqlash va jangovar harakatlar sharoitida fuqarolik obyektlarini himoya qilish uchun yanada qatʼiy standartlar zarurligiga eʼtibor qaratdi.
Fojia xotirasi
Urushdan keyin vayron boʻlgan boshpana oʻrnida fojia qurbonlarini yodga soluvchi yodgorlik oʻrnatildi. Odam jasadlarining kuygan izlari qolgan boshpana devorlari sodir boʻlgan voqeadan qaygʻuli eslatma sifatida tegilmagan. Yodgorlik halok boʻlganlarning qarindoshlari uchun ziyoratgohga, shuningdek, butun Iroq xalqi uchun qaygʻu va xotira ramziga aylandi.
Har yili Iroqda halok boʻlganlar sharafiga xotira tadbirlari oʻtkaziladi, ularda omon qolganlar va qurbonlarning oila aʼzolari chiqish qiladi. Ushbu marosimlar oʻtmish saboqlarini saqlab qolish va kelajakda bunday falokatlarning oldini olish uchun fojiani xotirlash muhimligini taʼkidlaydi.
“Amiriya” boshpanasining bombardimon qilinishi Fors koʻrfazidagi urushning eng fojiali ramzlaridan biri boʻlib qolmoqda. Bu voqea harbiy operatsiyalarning tinch aholi uchun qanchalik halokatli oqibatlarga olib kelishi mumkinligini koʻrsatadi va hatto qurolli mojaro sharoitida ham xalqaro gumanitar meʼyorlarga rioya qilish muhimligini taʼkidlaydi. Amiriyadagi fojia bizga urushning qimmatini va xalqaro nizolarni hal qilish uchun tinch yoʻl bilan yechim topish zarurligini eslatadi.
