Markaziy Osiyo davlatlari prezidentlarni, ayniqsa, internetdagi tanqid va haqoratlardan himoya qiluvchi qatʼiy qonunlarni joriy etishda davom etmoqda. Mintaqaning har bir davlatida mamlakat rahbariga tuhmat yoki hurmatsizlik sifatida baholanishi mumkin boʻlgan ommaviy nutqlar uchun jiddiy jazolar koʻzda tutilgan. Yangi qonunlar soʻz erkinligiga cheklovlarni kuchaytiradi va ayniqsa, tarmoqda eʼlon qilish uchun javobgarlikka eʼtibor qaratadi.
Oʻzbekiston: besh yilgacha ozodlikdan mahrum qilish
2021-yil 30-mart kuni Oʻzbekiston prezidenti Shavkat Mirziyoyev Jinoyat va Maʼmuriy kodekslarga internetdagi tanqid uchun javobgarlikni kuchaytiradigan tuzatishlarni imzoladi. Endi Jinoyat kodeksining 158-moddasida “telekommunikatsiya tarmoqlari yoki Internet jahon axborot tarmogʻi” haqida eslatib oʻtilgan boʻlib, bu ijtimoiy tarmoqlar va boshqa onlayn resurslarda prezidentga tuhmat yoki haqorat qilganlik uchun javobgarlikka tortish imkonini beradi.
Tuzatishlar uch yilgacha axloq tuzatish ishlari yoki ikki yildan besh yilgacha ozodlikni cheklash yoki ozodlikdan mahrum qilishni nazarda tutadi. Ushbu oʻzgarishlar Oʻzbekistonda yaqinlashib kelayotgan prezidentlik saylovlari fonida kuchga kirdi, bu esa ularni siyosiy nuqtayi nazardan alohida ahamiyatga ega qiladi.
Turkmaniston: prezidentni tanqid qilgani uchun besh yil
Turkmaniston uzoq vaqtdan beri hukumatdan norozilikning har qanday koʻrinishiga nisbatan qatʼiy pozitsiyasi bilan tanilgan. Jinoyat kodeksining 176-moddasida prezidentga tuhmat qilish yoki uni haqoratlash uchun besh yilgacha ozodlikdan mahrum qilish jazosi nazarda tutilgan.
Bundan tashqari, “Internet tarmogʻini rivojlantirishni huquqiy tartibga solish toʻgʻrisida”gi qonunda (2014) bunday harakatlar zoʻravonlikka, urushga yoki pornografiyani tarqatishga chaqirishga tenglashtirilgan. Oʻzining yopiqligi va internetga kirish imkoniyati cheklanganligi bilan tanilgan mamlakat soʻz erkinligi darajasi boʻyicha dunyoda oxirgi oʻrinlardan birini egallaydi. Hukumatning har qanday tanqidi qatʼiy bostirilmoqda, mustaqil OAV esa deyarli yoʻq.
Tojikiston: jarimalar, ishlar yoki qamoq
Tojikistonda prezident himoyasi Jinoyat kodeksining 137-moddasi bilan tartibga solinadi. Qonun 2016-yildan buyon “tinchlik va milliy birlik asoschisi — millat yetakchisi” unvoniga ega boʻlgan prezident Imomali Rahmonni omma oldida haqoratlaganlik yoki unga tuhmat qilganlik uchun jazolaydi.
Bunday harakatlar uchun 100 dan 500 gacha miqdorda jarima, ikki yilgacha axloq tuzatish ishlari yoki ikki yildan besh yilgacha ozodlikdan mahrum qilish, agar qoidabuzarlik ommaviy axborot vositalari yoki internetdan foydalangan holda sodir etilgan boʻlsa. Bundan tashqari, millat yetakchisining mulki qonun bilan himoyalanganligi uning mamlakatdagi alohida maqomini taʼkidlaydi.
Qozogʻiston: jarimalar, ishlar, haqorat uchun qamoq, lekin prezident ishini tanqid qilishga ruxsat
Qozogʻistonda prezidentni omma oldida haqorat qilish yoki uning shaʼni va qadr-qimmatiga putur yetkazuvchi boshqa harakatlar Jinoyat kodeksining 375-moddasi bilan tartibga solinadi.
Jazolarga bazaviy hisoblash miqdorining ikki ming baravarigacha miqdorda jarima, axloq tuzatish ishlari, ikki yilgacha ozodlikni cheklash yoki ozodlikdan mahrum qilish kiradi. Bunday harakatlar internet yoki ommaviy axborot vositalari orqali sodir etilsa, jarima bazaviy hisoblash miqdorining uch ming baravarigacha, ozodlikdan mahrum qilish muddati esa uch yilgacha oshiriladi.
Bundan tashqari, prezident yoki uning yaqinlariga uning faoliyatiga toʻsqinlik qilish maqsadida bosim oʻtkazish besh ming EKIHgacha jarima yoki besh yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi.
Biroq Qozogʻiston Respublikasi Prezidenti tomonidan olib borilayotgan siyosat haqida tanqidiy fikrlarni oʻz ichiga olgan ommaviy chiqishlar ushbu modda boʻyicha jinoiy javobgarlikka sabab boʻlmaydi.
Markaziy Osiyo mamlakatlarining prezidentlarni himoya qiluvchi qonunlari hokimiyatni tanqid qilish ustidan nazoratni kuchaytirishga qaratilgan umumiy tendensiyani koʻrsatadi. Internet jamoatchilik fikrini ifoda etuvchi platforma sifatida alohida eʼtibor obyektiga aylanmoqda. Qatʼiy sanksiyalarning joriy etilishi hokimiyatning axborot makonini nazorat qilishga va har qanday tanqidni, ayniqsa, boʻlajak siyosiy voqealar sharoitida istisno qilishga intilishini taʼkidlaydi.
